Twórczość Hieronima Boscha wyróżnia się za sprawą nietypowej ikonografii i zawiłej symboliki. Ponieważ niewiele wiadomo o życiu malarza i o źródłach, z jakich czerpał pomysły, historycy sztuki do dziś głowią się nad znaczeniem niektórych jego obrazów. Dotyczy to zwłaszcza „Ogrodu rozkoszy ziemskich” - najbardziej znanego i najbardziej tajemniczego dzieła niderlandzkiego artysty.

„Ogród rozkoszy ziemskich”, znany także po tytułem „Tysiącletnie królestwo”, Bosch (ok. 1450-1516) namalował prawdopodobnie w latach 1490-1510 r. Obecnie dzieło przechowywane jest w Muzeum Prado w Madrycie. Obraz ma formę tryptyku (podobnie jak „Wóz z sianem”, o którym pisaliśmy wcześniej). Na jego zamkniętych skrzydłach Bosch umieścił widok świata w formie płaskiego dysku unoszącego się na wodzie, zamkniętego w przezroczystej kuli. Całość utrzymana jest w odcieniach zieleni i szarości. Najprawdopodobniej oglądamy stworzenie świata, a dokładnie jego trzeci dzień, w którym powstały lądy i rośliny, ale nie było jeszcze Słońca, Księżyca i gwiazd, które mogłyby wydobyć z pejzażu kolor. Znalazło się tu też miejsce dla Stwórcy, którego niewielka postać umieszczona jest w lewym, górnym rogu.

W przeciwieństwie do zamkniętych skrzydeł, wnętrze tryptyku olśniewa kolorami i zaskakuje natłokiem postaci (dokładnie przyjrzeć można się im na specjalnie stworzonej stronie internetowej). Znaczenia sceny zajmującej lewy panel możemy się domyślać: w biblijnym Edenie wyjątkowo młodzieńczy Bóg przedstawia Adamowi Ewę. W rajskim ogrodzie pełno jest zwierząt - w tym egzotycznych (jak słonie i żyrafy), mitycznych (jednorożec) oraz będących produktem bujnej fantazji Boscha. Znacznie bardziej zagadkowa jest środkowa część, która pozornie wygląda na przedłużenie lewego skrzydła. Widzimy tu kilkaset nagich postaci oddających się dziwacznym czynnościom, głównie o charakterze erotycznym. Uwagę zwraca na przykład grupa osób w centrum: kobiety w sadzawce z wodą i krążący dookoła nich mężczyźni siedzący na różnych zwierzętach. Innym nietypowym elementem są gigantyczne owoce. Nic dziwnego, że w pierwsze znane tytuły obrazu odnosiły się do poziomek, które pojawiają się w kilku miejscach. Można przypisać im znaczenie symboliczne, związane z pokusami i śmiertelnością. Również obecne na obrazie jeżyny oznaczają miłość, a wiśnie - erotyzm i płodność.

Z dziwaczną, ale radosną sceną w centrum kontrastuje prawe skrzydło utrzymane w zupełnie innej kolorystyce i nastroju. Bosch umieścił tutaj jedną ze swoich wizji piekła, tym razem wyjątkowo oryginalną. Często nazywane jest ono piekłem muzycznym, bowiem wielkie instrumenty odgrywają w nim rolę narzędzi tortur. Pośród pozornego chaosu możemy wyłuskać fragmenty dotyczące konkretnych grzechów. Za pychę pokutuje kobieta przeglądająca się w lustrze umieszczonym na pośladkach demona, mężczyzna wydalający monety symbolizuje chciwość, a jego wymiotujący sąsiad - obżarstwo. Rozpustą zgrzeszył zapewne człowiek, do którego zaleca się świnia. W lewym dolnym rogu rozpoznamy kilka gier popularnych w ówczesnych Niderlandach: kości, karty i tryktraka. Łatwo zgadnąć, że odnoszą się do zgubnego w skutkach hazardu.
 

Trudno znaleźć jakiś konkretny pierwowzór dla dzieła Boscha, trudno też jednoznacznie zinterpretować stworzoną przez niego kompozycję. Pierwotnie opisywano obraz jako wyobrażenie stworzenia i upadku ludzkości, prowadzącego wprost do piekła. W 1947 r. historyk sztuki Wilhelm Fraenger zaproponował rewolucyjną interpretację, zgodnie z którą „Ogród” związany jest z sektą Adamitów. Jej przedstawiciele pragnęli wrócić do stanu niewinności sprzed grzechu pierwotnego, do czego dążyli między innymi propagując nagość. Według Fraengera lewe skrzydło przedstawia ludzkość przed jej upadkiem, prawe - współczesny, zepsuty świat, środek zaś stan, do którego dążyli Adamici. Niestety, choć ta teoria wydaje się bardzo ciekawa, trudno znaleźć dowody na jej potwierdzenie - chociażby dlatego, że nic nie wiadomo o obecności Adamitów w ’s-Hertogenbosch, gdzie mieszkał i tworzył Bosch. Nie ma też powodów by wątpić w katolicyzm malarza. Erotyczna treść środkowego panelu może natomiast wskazywać, że Bosch pragnął w szczególności potępić grzech rozpusty. Ukazany przez niego barwny i radosny „Ogród rozkoszy ziemskich” jest tylko fałszywym rajem, kuszącym ludzi do wkroczenia na złą drogę.

Obraz jest częścią kolekcji muzeum Prado w Madrycie. Teraz w ultrawysokiej rozdzielczności przenisiono go do sieci. W ramach interaktywnej strony można swobodnie "wędrować" po "Ogrodzie" swobodnie przyglądając się nawet najmniejszym detalom i pociągnięciom pędzla, a dodatkowo dzięki głosowi lektora (w językach angielskim i niderlandzkim) poznać historię najsłynniejszego dzieła Boscha.



"Ogród rozkoszy ziemskich" można oglądać tutaj>>>


Zdjęcie: "Ogród rozkoszy ziemskich" Hieronim Bosch, Museo del Prado. Fot. Wikimedia, Domena Publiczna

Zwiedzajcie z nami wirtualnie muzea i galerie całego świata!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl