Czy fabrycznie wyprodukowany pisuar można uznać za sztukę? Taki pomysł nadal szokuje, chociaż obiekt o przewrotnym tytule „Fontanna" powstał ponad sto lat temu i od dawna uważany jest za ikonę sztuki współczesnej. Dzieło jest szeroko znane, ale okoliczności jego powstania (i zniknięcia) nie są do końca jasne, a ostatnio podważane jest nawet autorstwo - tradycyjnie przypisywane Marcelowi Duchampowi.

Historia dzieła uważanego dziś za jedno z najbardziej przełomowych w XX w. zaczęła się w kwietniu 1917 r. w Nowym Jorku. Wówczas na Salon Niezależnych Artystów organizowany w The Grand Central Pałace anonimowy autor podpisany jako „R. Mutt” nadesłał obiekt zatytułowany „Fontanna”. Nie był to ani obraz, ani rzeźba, lecz zwyczajny, zakupiony w sklepie pisuar – z tym, że odwrócony o 90 stopni w stosunku do standardowej metody montażu. Sytuacja była nader niezręczna. Ideą wystawy był brak jury i selekcji prac, pokazane miały być wszystkie dzieła, których autorzy uiścili opłatę w wysokości 6 dolarów. Jak jednak zaprezentować publicznie tak nieprzystojny obiekt? Ostatecznie organizatorzy – członkowie Towarzystwa Niezależnych Artystów – zadecydowali o wycofaniu „Fontanny”. Na znak protestu Marcel Duchamp (również należący do Towarzystwa) usunął z wystawy swój obraz „Tulip Hysteria Co-ordinating”. Nie ma przy tym pewności, że obraz w ogóle istniał – to jedna z wielu niejasności otaczających „Fontannę”.

Obiekt – wciąż opisywany jako dzieło tajemniczego pana Mutta – trafił do Galerii 291 prowadzonej przez fotografa Alfreda Stieglitza. To właśnie on wykonał czarno-białe zdjęcie będące jedynym znanym wizerunkiem oryginalnej „Fontanny”. Fotografia trafiła do czasopisma „The Blind Man” prowadzonego przez nowojorskich dadaistów. Przedstawiciele owego nurtu w sztuce i literaturze buntowali się przeciwko wszelkiej tradycji, odrzucali kanony, w zamian proponując skrajną wolność twórczą, ironię i absurd. Z czasem pisuar stał się jednym ze sztandarowych dzieł tego kierunku. Zdjęciu towarzyszyły dwa teksty: „Sprawa Richarda Mutta” oraz „Budda łazienki”, których autorzy argumentowali, dlaczego odrzucenie „Fontanny” z wystawy było błędem i wyjaśniali ideę ready-made. Pod tą tajemniczą nazwą kryje się zwykły obiekt, wybrany przez artystę i przez ów wybór podniesiony do rangi dzieła sztuki. Od własnoręcznego wykonania, ważniejszy stał się proces myślowy i właśnie ta zmiana akcentu przewartościowała całą sztukę XX w. Sam pisuar jako przedmiot nie był istotny i wkrótce zniknął, zapewne wyrzucony do śmietnika przez Stieglitza.

Dziś „Fontannę” znajdziemy w każdym opracowaniu dotyczącym sztuki XX w. Opisana będzie nie jako dzieło Mutta, ale praca Duchampa – jednego z najbardziej wpływowych artystów swoich czasów. Duchamp często wykorzystywał ready-mades, a postawienie pisuaru w muzealnej gablocie idealnie wpisywało się w jego poczucie humoru. Tak naprawdę jednak nie był łączony z „Fontanną” aż do połowy lat 30. W tym czasie zaczął wykonywać tak zwane „Pudła w walizce” – miniaturowe zbiory własnych prac i ich reprodukcji (jedno z nich znaleźć można w kolekcji Centre Pompidou), gdzie umieszczał m.in. malutkie pisuary. Później, w latach 50. i 60., pod nadzorem artysty powstało szesnaście replik „Fontanny”, które znajdują się dziś w najważniejszych muzeach (m.in. Centre Pompidou i Tate Modern). Różnią się między sobą detalami, ale każda ma napis „R. Mutt” – jak oryginał z 1917 r. W kolejnych latach Duchamp rozmaicie tłumaczył genezę owego pseudonimu. Nawiązywał m.in. do nazwy firmy „J. F. Mott Iron Works”, która miała być producentem pisuaru (ostatecznie badacze udowodnili, że takiego modelu nie było w jej asortymencie). Kiedy indziej mówił o serii popularnych komiksów „Mutt and Jeff”.

Dość mętne tłumaczenia Duchampa mogą mieć zaskakujący powód – ostatnio coraz częściej mówi się o tym, że nie on był prawdziwym autorem „Fontanny”. W jednym z listów do siostry artysta pisał o „przyjaciółce”, która przesłała pisuar na wystawę pod męskim pseudonimem. Kim mogła być owa tajemnicza kobieta? Możliwe, że chodzi o baronessę Elsę von Freytag-Loringhoven – pochodzącą ze Świnoujścia autorkę awangardowych wierszy, prekursorkę performansu, artystkę wykorzystującą ready-mades (w tym elementy instalacji hydraulicznych). Artystka zmarła w 1927 r., na kilka lat przed tym, jak autorstwo „Fontanny” zaczęto oficjalnie przypisywać Duchampowi, nie miała więc szans na protesty. My z kolei zapewne nigdy nie dowiemy się na pewno, kto w 1917 r. postanowił zadrwić z szacownego Towarzystwa Niezależnych Artystów.

Zdjęcie główne: Marcel Duchamp „Fontanna”, fot. Alfred Stieglitz (Domena publiczna)

Zwiedzajcie z nami wirtualnie muzea i galerie całego świata!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl