Zapewne od zawsze ludzie zmuszani byli do opuszczania własnych domów i ucieczki - przed wojną, głodem, w wyniku prześladowań. Taki sam los spotkał najsłynniejszą rodzinę w dziejach: Maryję, Józefa i małego Jezusa, a ich tułaczka stała się popularnym motywem w sztuce, namalowanym między innymi przez Caravaggia.

„Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu” jest obrazem pod wieloma względami wyjątkowym na tle twórczości Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610). Artysta zapisał się w historii jako jeden z najwybitniejszych malarzy doby baroku, jednocześnie legendą obrósł jego awanturniczy życiorys. Jego sztuka często szokowała - na przykład zbyt dużym realizmem w malarstwie sakralnym, ale charakterystyczny styl oparty na mocnym światłocieniu znalazł rzesze naśladowców nazywanych caravaggionistami. „Odpoczynek” w porównaniu z innymi obrazami Caravaggia wydaje się nietypowo delikatny: jest jasny i barwny, w czym widać wpływy malarstwa renesansowego. Scena rozgrywa się w pejzażu, choć artysta na ogół umieszczał akcję swoich dzieł w ciemnych, ciasnych wnętrzach. Obraz powstał prawdopodobnie ok. 1596-97 r. i jest uważany za jedną z najwcześniejszych prac o tematyce religijnej oraz jedną z pierwszych o tak dużych rozmiarach w dorobku malarza. Pochodzący z okolic Mediolanu Caravaggio przebywał wtedy w Rzymie, gdzie pracował między innymi dla kardynała Francesco del Monte. Nie wiadomo, czy to dla niego przeznaczony był „Odpoczynek”, z pewnością jednak jest to dzieło stworzone z myślą o wykształconym odbiorcy, który odczyta wszystkie niuanse kompozycji.

Caravaggio sięgnął po popularny temat malarski. Początkowo najczęściej ukazywano scenę podróży Świętej Rodziny, z Maryją jadącą na osiołku, ponieważ niewiele więcej można wywnioskować ze słów zawartych w Ewangelii św. Mateusza: „[…] oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: «Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić». On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda. […]” [Mt 2, 13-15]. Ewangelista nie podaje żadnych szczegółów dotyczących pobytu w Egipcie ani samej drogi, która musiała być długa i wyczerpująca - mogły to być nawet dwa tysiące kilometrów, do przebycia w pustynnym klimacie. Tę lukę szybko zapełniły legendy, jak ta o odpoczynku w cieniu palm pełnych owoców i cudownym wytryśnięciu źródełka, z którego mogli napić się strudzeni wędrowcy.

U Caravaggia podróżni z osiołkiem zatrzymali się w gęstym zagajniku. Po lewej stronie, na tobołku przysiadł Józef o powierzchowności prostego, spracowanego człowieka. Lekko zakłopotany swoją rolą podtrzymuje nieoczywisty rekwizyt - otwarte nuty, z których gra na skrzypcach stojący przed nim anioł. Wprowadzenie sylwetki odwróconego tyłem, młodzieńczego anioła to kolejny oryginalny zabieg, nadający scenie wymiar liryczny i nadnaturalny jednocześnie. Niebiański posłaniec gra utwór flamandzkiego kompozytora Noela Bauldeweyna z tekstem zaczerpniętym z „Pieśni nad Pieśniami”, zaczynającym się od słów „O jak piękna jesteś” („Quam pulchra es”). Ta, do której można je odnieść, czyli Maryja, siedzi po prawej stronie. Znużona zasnęła na siedząco z dzieckiem w ramionach. Jej subtelna uroda kontrastuje z wyglądem Józefa. Ona i Dzieciątko są mocniej oświetleni, czym malarz podkreśla ich przynależność do strefy sacrum. Cała kompozycja jest nietypowo dla Caravaggia spokojna i intymna. Można zapomnieć w jak dramatycznych okolicznościach małżonkowie opuścili dom i poczuć nadzieję, że bezpiecznie dotrą na miejsce chronieni przez samego Boga.

Obraz znajduje się obecnie w Galerii Doria Pamphilj w Rzymie - kolekcji obejmującej obrazy, rzeźby i meble gromadzone od XVI w. przez członków rodzin Doria, Pamphilj, Landi i Aldobrandini. W zbiorach tych znajduje się także innych słynny obraz Caravaggia, „Pokutująca Maria Magdalena”, do którego pozowała najwyraźniej ta sama rudowłosa modelka, której rysy ma Maryja z „Odpoczynku w czasie ucieczki do Egiptu”.

Zdjęcie główne: Obraz „Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu” Caravaggia ze zbiorów Galerii Doria Pamphilj w Rzymie. Fot. Domena Publiczna

Zwiedzajcie z nami muzea i galerie całego świata bez wychodzenia z domu!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl