Wiek XIX to czas wynalazców i wizjonerów, których praca pchnęła kulturę i sztukę na nowe tory. Należał do nich niewątpliwie Kazimierz Prószyński (1875-1945), twórca pleografu. I choć Luis Lumière powiedział o Polaku: „Panowie, ten człowiek jest pierwszy w kinematografii, ja jestem drugi” – przez wiele lat postać i dokonania Prószyńskiego pozostawały w cieniu jego zagranicznych kolegów.

Wynalazca zaczął przygodę z „ruchomym obrazem” już jako dziecko w zakładzie fotograficznym swojego dziadka. Gdy nieco dojrzał, rodzina wysłała go na naukę do Belgii, gdzie stworzył swoje pierwsze znaczące urządzenia. Szybko jednak porzucił te studia i wrócił do Warszawy, by poświęcić się wyłącznie swojej pracy.

Lista wynalazków, które światowe kino zawdzięcza Prószyńskiemu, jest imponująca. Jako dziewiętnastolatek, studiujący na politechnice w Liège, rok przed braćmi Lumière stworzył urządzenie służące do rejestracji obrazu i jego wyświetlania, które nazwał pleografem. Polak wymyślił też biopleograf, czyli system minimalizujący drgania taśmy filmowej oraz wynalazł obturator eliminujący migotanie obrazu w czasie projekcji (za co wszyscy widzowie analogowych filmów powinni być mu wdzięczni!). Podczas gdy Prószyński skupiał się na kwestiach technicznych, ulepszając kolejne wersje swojego urządzenia, bracia Lumière, pochodzący z zamożnej paryskiej rodziny (a co za tym idzie, dysponujący większymi od warszawiaka możliwościami finansowymi i promocyjnymi!), zaprezentowali  28 grudnia 1895 r. w prestiżowym Salonie Indyjskim „Grand-Cafè” działanie kinematografu i swój pierwszy film. Co ciekawe, wkrótce po tym słynnym seansie, na posiedzeniu Francuskiej Akademii Nauk, gdzie pokazano pleograf Polaka, Ludwik Lumière wskazał na obecnego na sali Kazimierza Prószyńskiego jako faktycznego pioniera kina.

Zdjęcie obturatora w jednej z kamer Prószyńskiego

Aeroskop, kinofon, telefot i Oko

Polak był też autorem innego przełomowego urządzenia, które zrewolucjonizowało sposób filmowania, czyli pierwszej na świecie przenośnej kamery z napędem automatycznym pozwalającym jej pracować przez około 11 minut. Ze względu na łatwość obsługi i mobilność aeroskop przyczynił się do rozwoju reportaży, filmów dokumentalnych i przyrodniczych. Ulepszoną wersją aeroskopu była ręczna kamera „Oko”. Ta tania i łatwa w obsłudze kamera, wynaleziona w 1912 r, miała zachęcić społeczeństwo do „kręcenia” filmów. Prószyński, tworząc „Oko”, okazał się zatem również jednym pionierów demokratyzacji kina.

George Malins z aeroskopem w Belgiii 1914

Wynalazca miał na swoim koncie ponadto zasługi dla udźwiękowienia filmu i powstania telewizji. Wynaleziony przez niego w 1907 r.  kinofon umożliwiał jednoczesną emisję obrazu i dźwięku, a stworzony kilka lat wcześniej w 1889 r.  telefot był pierwszym urządzeniem, które pozwalało przesyłać obraz na odległość.

Od 1895 roku Prószyński realizował krótkie filmy, używając zaprojektowanych przez siebie urządzeń, tworząc podwaliny polskiej kinematografii. Były to najczęściej kameralne dzieła dokumentujące życie codzienne, takie jak  Ulica Franciszkańska, Ślizgawka w Łazienkach, Powrót birbanta, Przygoda dorożkarza. Wynalazca był również twórcą pierwszej polskiej wytwórni filmowej działającej w latach 1901–1903 w Warszawie ( Towarzystwo Udziałowe „Pleograf”). W latach 1900–1903 Prószyński realizował także filmy przeznaczone bezpośrednio do kin. To jemu zawdzięczamy pionierski materiał filmowy z koronacji króla Jerzego V czy też pierwsze filmowe reportaże wojenne i zdjęcia lotnicze z frontu Wielkiej Wojny (aeroskop określano wówczas mianem „kamery śmierci”, gdyż jej użytkownicy zafascynowani i pochłonięci możliwością filmowania, zapominali o walce lub ucieczce). Jeden z egzemplarzy aeroskopu znajduje się obecnie w Muzeum Techniki w Warszawie.

Polski Leonardo da Vinci

W 1922 r., po nieudanej próbie upowszechnienia swoich wynalazków w Stanach Zjednoczonych i powrocie do Polski, Prószyński założył Centralną Europejską Wytwórnię Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego. Twórcy zależało, by jego urządzenie było powszechnie dostępne i używane, a tym samy wyniosło na światowy poziom polską kinematografię. W czasie II Wojny Światowej Prószyński uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, w czasie którego został aresztowany za działalność konspiracyjną i przewieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, a później do KL Mauthausen-Gusen, gdzie został zamordowany 13 marca 1945 r. Miał 70 lat. Kamienica, w której mieszkał została zburzona przez Niemców, a większość znajdujących się tam wynalazków (wraz z dokumentacja techniczną) uległa zniszczeniu lub zaginęła.

W 2017 r. jeden z najważniejszych wynalazków Prószyńskiego – biopleograf – został zrekonstruowany po ponad 100 latach przy wsparciu finansowym Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej i zaprezentowany w Łodzi na wystawie „Od marzeń o lataniu do fabryki snów. Polscy Leonardowie” zorganizowanej przez Narodowe Centrum Kultury Filmowej (NCKF). Obok niego pojawiła się tam też replika stworzonego przez Prószyńskiego chwytaka taśmy filmowej.

Biopleograf Prószyńskiego 1898

W 1974 r. profesor Władysław Jewsiewicki, filmoznawca specjalizujący się m.in. w historii początków kina, opublikował monografię poświęconą Kazimierzowi Prószyńskiemu. Książka jest dostępna online:

http://www.kazimierzproszynski.com/pdfs/jewsiewicki_kazimierz_proszynski.pdf

Autor: Piotr Szczepański