Przyjrzyjmy się jednemu z najbardziej zaskakujących obrazów w historii. Dzieło Quintena Massysa nosi wszelkie cechy portretu reprezentacyjnego, ale zamiast wyidealizowanej damy, widzimy na nim kobietę o karykaturalnie zdeformowanej twarzy. W jakim celu powstał ten dziwaczny wizerunek i kim była tytułowa „Brzydka księżna”?

Z pewnością obraz  „Brzydka księżna” (znany także pod tytułem „Stara kobieta”) nie został namalowana wyłącznie dla zabawy. Jego autor, niderlandzki malarz Quinten Massys (1465-1530), włożył w pracę nad nim sporo wysiłku. Podobnie jak w przypadku innych jego dzieł, wrażenie robi precyzja w oddawaniu detali, w tym szczegółów stroju. Jest to z pewnością ubranie drogie, pasujące do arystokratki, ale w 1513 r. niemodne od co najmniej kilkudziesięciu lat. Równie dokładnie namalowane zostały zdeformowane rysy twarzy modelki i wszystkie zmarszczki na jej skórze. Nie da się ukryć: malarz nie obszedł się z kobietą łaskawie, można więc śmiało odrzucić pomysł, że dziwny portret powstał na jej zamówienie.

Oczywiście tożsamość „Brzydkiej księżnej” od lat budzi zainteresowanie badaczy i od czasu do czasu pojawiają się nowe teorie na jej temat. Według jednej z nich, pierwowzorem kobiety ukazanej na portrecie miałaby być żyjąca w XIV w. Margaret Maultasch, księżna Karyntii i hrabina Tyrolu, która do historii przeszła jako osoba wyjątkowo szpetna, o przydomku „gęba jak kieszeń”. Trudno jednak obronić tę hipotezę, skoro w czasach Massysa od dawna już nie żyła, a historie o jej brzydocie zostały prawdopodobnie zmyślone. Mimo wszystko można przypuszczać, że malarz wzorował się na rysach konkretnej osoby. Wskazują na to nowe badania, według których deformacja twarzy kobiety idealnie odpowiada zmianom jakie powoduje zaawansowana choroba Pageta kości. W rzeczywistości „Brzydka księżna” to jeden z pary obrazów - drugi funkcjonuje pod tytułem „Stary mężczyzna”. Od dawna nie znajdują się w jednym miejscu - wizerunek kobiety przechowywany jest w londyńskiej National Gallery, a portret jej partnera w nowojorskiej kolekcji prywatnej (istnieje też drugi, niedostępny online wariant obrazu z Musée Jacquemart-André w Paryżu). Twarz mężczyzny nie jest zdeformowana. Bardzo prawdopodobne, że w tym przypadku pierwowzorem był Filip II Śmiały, książę Burgundii.

Równie niepewny jak tożsamość modelki jest cel namalowania obrazu. Wiele wskazuje na to, że Massys chciał stworzyć satyrę o moralizatorskim wydźwięku. Choć artysta malował głównie sceny religijne, to w jego dorobku znajdziemy kilka dzieł o podobnej tematyce. Być może inspiracją była rozprawa „Pochwała głupoty” autorstwa Erazma z Rotterdamu. Jej autor wyśmiewa między innymi starą kobietę, która za wszelką cenę próbuje udawać młodą kokietkę. „Brzydka księżna” także wystrojona jest w sposób nie przystający do wieku, a jej pomarszczony biust niemal wylewa się z głębokiego dekoltu sukni. Co więcej kobieta wyciąga w kierunku mężczyzny na drugim obrazie pączek róży - gest ten ma zapewne podtekst erotyczny.

Długo uważano, że „Brzydka księżna” nie była pomysłem Massysa, a jedynie kopią zaginionej pracy Leonarda da Vinci - wszystko dlatego, że istnieją dwa analogiczne rysunki przypisywane włoskiemu artyście. Dopiero po prześwietleniu obrazu uznano, że jest on z pewnością dziełem oryginalnym. Zapewne na jakimś etapie pracy Massys wysłał Leonardowi swój szkic, artyści mieli bowiem w zwyczaju wymieniać się rysunkami. Później został on skopiowany i to raczej przez uczniów Leonarda, a nie przez niego samego. Na tym nie koniec oddziaływania obrazu Massysa na innych. Wielu osobom twarz „Brzydkiej księżnej” może wydawać się znajoma, ponieważ w 1865 r. John Tenniel wykorzystał ją tworząc ilustracje do pierwszego wydania „Alicji w Krainie Czarów” Lewisa Carrolla. Dziwaczny portret idealnie pasował do stworzenia postaci Księżnej, która miała być „niewymownie brzydka”. Ilustracje Tenniela do dziś uważane są za kanoniczne i znajdują się w większości polskich wydań.

Zdjęcie: Obraz „Brzydka księżna” Quintena Massysa ze zbiorów The National Gallery w Londynie. Fot. Domena Publiczna