Hieronim Bosch znany jest jako malarz o wyjątkowo bujnej wyobraźni, tak naprawdę jednak w nawet najbardziej fantastycznych scenach pokazywał znane nam wszystkim, ludzkie demony. Właśnie taką opowieścią o chciwości i żądzy jest „Wóz z sianem”.

Hieronim Bosch (ok. 1460-1516) to jeden z najbardziej charakterystycznych malarzy niderlandzkich. W swoich obrazach, nawet tych o tematyce religijnej, wykorzystywał niezwykle oryginalną i zawiłą symbolikę, która w XX w. inspirowała surrealistów. Namalowanemu na późnym etapie kariery „Wozowi z sianem” nadał typową dla ołtarzy formę tryptyku, nie zapełniają go jednak tradycyjne wyobrażenia świętych czy scen z życia Chrystusa i Maryi. Wprowadzeniem do zaskakującej ikonografii jest umieszczony na zamkniętych skrzydłach obraz „Wędrowiec”. Tytułowa postać to wędrowny handlarz w lichych łachmanach, zgięty pod ciężarem swojego kosza. Idzie przez świat odrzucając pokusy (beztrosko tańczących ludzi) i pokonując przeszkody (psa, którego odgania kijem). Śmiało można go potraktować jako metaforyczne wyobrażenie ludzkiego życia.

To co najważniejsze zobaczymy po otwarciu tryptyku. Jego centralna część ukazuje wóz wyładowany ogromnym stosem siana. Wbrew pozorom nie jest to scena rodzajowa z okresu żniw. Na samym szczycie wozu rozsiadło się wesołe towarzystwo - niektórzy bawią się przy muzyce, a jedna para zajęta jest obściskiwaniem się w krzakach. Po ich jednej stronie klęczy anioł, po drugiej diabeł przygrywa na trąbce. Obecność obu postaci podpowiada, że mamy do czynienia ze sceną o wydźwięku moralizatorskim. Poniżej, dookoła wozu rozgrywa się prawdziwe pandemonium. Oszalały tłum szturmuje wóz próbując zdobyć dla siebie choć odrobinę siana. Dochodzi do bijatyk, ktoś podrzyna komuś gardło. To niemal dosłowna ilustracja flamandzkiego przysłowia: „Świat jest wielkim wozem siana, każdy zgarnia z niego tyle, ile zdoła”. W wyścigu po siano uczestniczą wszyscy, łącznie z przedstawicielami kleru, z kolei w orszaku podążającym za wozem dostrzeżemy papieża, cesarza i innych dostojników. Na to wszystko z góry spogląda zatroskany Chrystus, zauważa go jednak chyba tylko anioł ze szczytu wozu. Uczestnicy walki o siano, nie widzą też kto ciągnie pojazd: dziwaczne zwierzęco-ludzkie hybrydy, które u Boscha są uosobieniem diabłów. Prowadzą one wóz, a wraz z nim wszystkich ludzi, wprost do piekła zajmującego prawe skrzydło tryptyku.

Bosch należał do malarzy o bardzo bujnej wyobraźni, której wiele razy dawał wyraz tworząc wyobrażenia piekła. Już same diabły zaskakują różnorodnością swojej anatomii. Ich ciała to przedziwny kolaż elementów różnych zwierząt (ryb, jeleni, myszy), uzupełnionych o owadzie skrzydła i fantazyjne poroża. Demony uwijają się przy pracy, bo piekło jest dopiero w trakcie budowy, a może raczej rozbudowy na potrzeby ciągle napływającej fali potępionych. Wizję grzechu i jego konsekwencji uzupełnia lewe skrzydło, którego tematem są narodziny zła. W górnej części Bosch umieścił scenę strącenia z nieba zbuntowanych aniołów, które jeszcze w locie zmieniają się w potworki znane nam z prawej części kompozycji. Poniżej rozgrywa się historia Adama i Ewa, którzy zostali wypędzeni z raju - wprost w świat żądzy i grzechu z centralnego skrzydła tryptyku. Całość składa się w pesymistyczną przypowieść o kondycji moralnej ludzkości, typową dla twórczości Boscha.

„Wóz z sianem” znajduje się w kolekcji madryckiego Museo del Prado. Inną wersję można znaleźć nieopodal, w pałacu Escorial. Do dziś badacze nie są zgodni, który wariant jest starszy, a badań nie ułatwia kiepski stan  zachowania obrazów. Niewykluczone, że oba „Wozy z sianem” są kopią nieistniejącej lub nieznanej dziś kompozycji. Spory budzi również kwestia autorstwa: podejrzewa się, że przynajmniej jedna wersja powstała już po śmierci Boscha w jego warsztacie. Z pewnością jednak on był autorem oryginalnej ikonografii, które doskonale wpisuje się w całokształt jego twórczości. Motyw „Wędrowca” z zamkniętego tryptyku wykorzystał już wcześniej malując obraz z kolekcji Museum Boijmans Van Beuningen w Rotterdamie.

Zdjęcia: Obraz „Wóz z sianem” oraz „Wędrowiec" Hieronima Boscha ze zbiorów Museo del Prado. Fot. Domena Publiczna

Zwiedzajcie z nami muzea i galerie całego świata bez wychodzenia z domu!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl