Przyjrzyjmy się niezwykłemu obrazowi Pietera Bruegla Starszego „Droga krzyżowa”. Niderlandzki artysta umiejętnie połączył w swoim dziele wątki biblijne ze współczesnym sobie światem, nadając im uniwersalną wymowę, która stała się inspiracją do powstania wyjątkowego filmu.

Pieter Bruegel Starszy (ok. 1525-1569) namalował „Drogę krzyżową” w 1564 r., być może na zlecenie Nicolaesa Jonghelincka, który był pierwszym właścicielem dzieła. Wybrał motyw często wykorzystywany w sztuce: drogę z Jerozolimy na wzgórze Golgota, którą pokonał Chrystus z krzyżem na ramionach. Najważniejszego bohatera trudno w pierwszej chwili dostrzec, choć umieszczony jest w samym centrum kompozycji. Bruegel w typowy dla siebie sposób ukazał z podwyższonego punku widzenia mrowie maleńkich postaci – kilkaset osób, a także liczne konie, ptaki, psy. Takie ujęcie tematu nie było nietypowe w tamtym czasie, pod pędzlem Bruegla nabrało jednak wyjątkowego rozmachu.

Pierwsze, co zwraca szczególną, kiedy patrzymy na obraz, to fakt, że przedstawione postaci wyglądają na współczesnych Bruegla, a nie na osoby z Bliskiego Wschodu z początków naszej ery. Także i pejzaż wygląda na XVI-wieczne Niderlandy. Jest to odejście od tradycyjnej chrześcijańskiej ikonografii, ale nie coś zupełnie nowego. Podobne podejście zastosował Jan van Eyck w swojej „Drodze na Kalwarię” (obraz uznawany jest za zaginiony, a jego kopia znajduje się w Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie).

Większość scen rozgrywających się dookoła Chrystusa nie ma związku z Biblią. Tłum zmierza z miasta po lewej, do znajdującego się po przeciwnej stronie obrazu miejsca egzekucji. Pośród płaskiego pejzażu wyróżnia się stroma skała zwieńczona młynem, wyraźnie dzieląca kompozycję na dwie części. Niebo nad miastem jest jasne i pogodne, podczas gdy po prawej stronie skały gromadzą się ciemne chmury – zgodnie ze słowami Ewangelii: „mrok ogarnął całą ziemię” (Łk 23, 44). Wśród idących dominują ciekawscy gapie, których wianuszek zebrał się już dookoła placu z przygotowanymi krzyżami. Bruegel na pewno nieraz widywał podobne sceny, bowiem publiczne egzekucje były w jego czasach częste i stanowiły rodzaj widowiska. W pobliżu krzyży możemy zauważyć także szubienice i koła zatknięte na palach, które służyły jako narzędzia tortur. Nie wszyscy obecni na obrazie zmierzają w tym samym kierunku – niektórych pochłania codzienna praca, inni wracają do miasta objuczeni koszami i workami, dzieci zajęte są zabawą. Ukazane przez Bruegla realia niewiele mają wspólnego z Jerozolimą początku naszej ery. Malarz zatopił biblijną scenę w swoim własnym świecie – szesnastowiecznych Niderlandach, w dodatku prawdopodobnie ukrył na obrazie autoportret (mężczyzna najbardziej wysunięty w prawo). Nawet rzymskich żołnierzy zastąpili najemnicy w służbie rządzących Niderlandami Habsburgów. Nadaje to obrazowi dodatkowy kontekst polityczny: protestancki kraj znajdował się pod władzą katolickiej Hiszpanii, dochodziło do represji na tle religijnym, co przypomina sytuację Jerozolimy pod zwierzchnictwem Rzymu.

„Droga krzyżowa” namalowana farbami olejnymi na desce jest drugim pod względem wielkości obrazem autorstwa Bruegla. Obecnie znajduje się w zbiorach Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Instytucja posiada największą na świecie kolekcję dzieł niderlandzkiego malarza, którą można oglądać w formie wirtualnej wystawy.

Obraz Bruegla stał się inspiracją dla innego artysty – malarza i reżysera Lecha Majewskiego do nakręcenia  filmu o „Drodze krzyżowej”. Jego podstawą stała się książka Gibsona, znawcy twórczości Bruegla, na temat obrazu. „„Młyn i krzyż” przeczytałem jednym tchem: nigdy nie spotkałem tak świetnego pióra i tak precyzyjnej analizy! W trakcie lektury zobaczyłem film, a właściwie kluczową scenę: wszyscy stoją znieruchomiali, a kamera penetruje przestrzeń wokół postaci” – wyjaśnia klucz do swojego filmu Lech Majewski. – „Przecież w tym właśnie tkwi siła i wielkość artysty, który potrafi zatrzymać czas, by mógł zaistnieć kairos – czas święty. Dziś już nikt tego nie potrafi, ograniczamy się jedynie do ironii i kpiny, koncentrujemy się na lokalnych opowiastkach.” Akcja filmu „Młyn i krzyż” (2021 r.) skupia się wokół jednego dnia z życia Pietera Bruegla i toczy się we Flandrii w roku 1563. Artysta zbiera szkice do planowanego obrazu: obserwuje życie codzienne swoich sąsiadów i przypadkowych ludzi przechodzących przez jego okolicę. Jedną z głównych postaci filmu jest młody mężczyzna, mieszkaniec wsi, który ginie męczeńską śmiercią za głoszenie herezji. Na drugim planie ukazana jest droga krzyżowa Chrystusa. Widzowie obserwują ją z perspektywy Pietera Bruegla tworzącego swój obraz.

Film „Młyn i krzyż” jest dostępny w legalnych źródłach:

Chilli: https://pl.chili.com/content/the-mill-and-the-cross-2011/dde86e80-c5d7-41f0-bd8e-ee85cfac2560

Ipla: https://www.ipla.tv/wideo/film/-/448e0752d58b9a103af36de20bac56d0

Netflix: https://www.netflix.com/title/70167127

vod.pl: https://vod.pl/filmy/mlyn-i-krzyz-caly-film-online/ykvl68y

vod.tvp.pl: https://vod.tvp.pl/website/the-mill-and-the-cross-2011,42467881

Zdjęcie główne: fot. Obraz Petera Bruegla Starszego "Droga Krzyżowa" ze zbiorów Kunsthistorisches Museum w Wiedniu Fot. Domena publiczna

Zwiedzajcie z nami muzea i galerie całego świata bez wychodzenia z domu!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl