Chyba każdy widział co najmniej kilka obrazów przedstawiających Boże Narodzenie. Większość z nich jest dość konwencjonalna, utrzymana w radosnym nastroju i pełna wyidealizowanych postaci. Na tym tle „Pokłon pasterzy” El Greca zaskakuje mocną ekspresją i mrokiem, w którym pogrążona jest scena.

El Greco (ok. 1541-1614) to malarz, którego twórczości nie sposób pomylić z czyjąś inną. Pochodził z Krety i naprawdę nazywał się Domenikos Theotokopoulos, a swój pseudonim (oznaczający po prostu Greka) przyjął prawdopodobnie podczas pobytu we Włoszech. Ok. 1575-76 r. osiadł w Hiszpanii i z tym krajem był związany do końca życia. Dojrzałą twórczość El Greca wyróżniają postacie o wydłużonych, zdeformowanych proporcjach oraz niespotykana we współczesnym mu malarstwie ekspresja i swoboda posługiwania się farbą. Po śmierci artysty jego prace na długie lata popadły w zapomnienie, kompletnie niezrozumiałe dla odbiorców. Na nowo zaczęto odkrywać je dopiero pod koniec XIX w. wraz z rozwojem nowoczesnych kierunków w sztuce. Nawet wówczas niektórzy uważali charakterystyczne cechy twórczości El Greca za „skutek uboczny” wady wzroku, a dokładniej astygmatyzmu. Dopiero dokładne badania pozwoliły obalić tę tezę i udowodnić, że oryginalność malarza wynikała wyłącznie z jego własnych decyzji artystycznych.

Styl El Greca osiągnął kulminację w jego późnych pracach, do których możemy zaliczyć „Pokłon pasterzy” datowany na lata 1605-10. Przedstawiona scena na pierwszy rzut oka może przypominać abstrakcyjny obraz. Dopiero po chwili dostrzegamy sens w plamach koloru, którymi artysta wydobywa z mroku poszczególne postacie zastygłe w lekkich, niemal tanecznych pozach. Choć sylwetki Marii, Józefa i pasterzy są ustawione blisko siebie, to każda z nich wydaje się odseparowana od pozostałych przez ciemność, w której pogrążona jest scena. Dzięki temu kompozycja wydaje się zupełnie nierealistyczna, zbliżona raczej do ekstatycznej wizji. Zapewne taki też był cel El Greca, którego twórczość wpisywała się w ówczesną, pełną mistycyzmu duchowość katolicką ukształtowaną po soborze trydenckim.

Przy całej oryginalności swojej wizji, El Greco wykorzystał bardzo typową dla malowanego motywu ikonografię. Pasterze składają pokłon Dzieciątku, które Maryja prezentuje odwijając z pieluszki. Powyżej unoszą się w akrobatycznych pozach anioły ściskające banderolę, na której możemy odczytać łacińskie słowa hymnu „Gloria in excelsis Deo”, zaczerpnięte z Ewangelii św. Łukasza, która jako jedyna opisuje pokłon pasterzy. Postacie ustawione są wokół nowo narodzonego Jezusa w kręgu, którego częścią staje się także widz oglądający obraz. W tle, symultanicznie, rozgrywa się scena zwiastowania pasterzom. Zgodnie z biblijnym przekazem, sytuacja ma miejsce w nocy, podczas której głównym źródłem światła wydaje się samo Dzieciątko, co dodatkowo akcentuje cudowność jego narodzin. Ten efektowny zabieg pojawił się w malarstwie włoskim i niderlandzkim na przełomie XVI i XVII w. Możemy przypuszczać, że na wizję El Greca największy wpływ miała słynna w tamtym czasie „Adoracja Dzieciątka” Correggia (obecnie w Galerii Drezdeńskiej), którą oglądał, a nawet kopiował będąc we Włoszech.

Obraz przechowywany jest obecnie w zbiorach The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Nie jest on jedynym dziełem El Greca poświęconym Bożemu Narodzeniu. Po śmierci artysty, w jego pracowni doliczono się kilku prac z tym samym motywem. Wynikało to zapewne z dużej popularności tematu wśród hiszpańskich odbiorów, którzy zamawiali obrazy zarówno do kościołów, jak i do prywatnej dewocji. „Pokłon pasterzy” z nowojorskiego muzeum najprawdopodobniej został wykonany na prywatne zlecenie, ale bliźniaczo podobny, nieco wcześniejszy wariant powstał z przeznaczeniem do seminarium Colegio del Patriarca w Walencji. Również ostatni znany obraz El Greca przedstawia „Pokłon pasterzy” (obecnie w Muzeum Prado w Madrycie). Dzieło to miało docelowo zawisnąć nad grobem artysty, co pozwala przypuszczać, że temat ten był mu wyjątkowo bliski.

Zdjęcie główne: Obraz „Pokłon pasterzy” El Greco ze zbiorów The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Fot. Domena Publiczna

Zwiedzajcie z nami wirtualnie muzea i galerie całego świata!

Takie możliwości otwiera przed Wami sekcja MUZEA i GALERIE w Bazie Legalnych Źródeł na legalnakultura.pl