Prezentujemy dzisiaj niezwykły, a zarazem niepokojący obraz, zatytułowany „Stary rybak”, którego autorem jest Tivadar Csontváry Kosztka (1853-1919), węgierski malarz, a z wykształcenia i zawodu farmaceuta. „Jak może budzić strach twarz starszego pana, który spokojnie łowi ryby?” – zapytacie. Zobaczcie sami!

Tivadar Csontváry Kosztka i jego demony

Już sama biografia autora z pewnością daleka jest od tego, co można by określić mianem „zwykłego życia prowincjonalnego aptekarza”. Jak opowiadał sam Tivadar Kosztka Csontváry Kosztka, 13 października 1880 roku miał mistyczną wizję, w której zobaczył intensywne światło i usłyszał głos prorokujący: „Zostaniesz wielkim malarzem, lepszym nawet niż Rafael”. Wydarzenie to odcisnęło trwały ślad w umyśle i sercu młodego artysty – nie mogąc dalej tworzyć w spokoju ducha, ruszył na wyprawę po Europie z zamiarem zwiedzenia najsłynniejszych galerii sztuki. Podróż ta okazała się na tyle inspirująca, że po powrocie na Węgry namalował ponad tysiąc obrazów!

Jednak – jak to często bywa w świecie sztuki – twórczość Csontváry’ego Kosztki nie była doceniana przez jego współczesnych, nawet nie tyle z powodu jej mrocznego i tajemniczego charakteru, co raczej ze względu na niezrozumiały i nietolerowany w tamtej epoce styl życia węgierskiego artysty. Tivadar Csontváry Kosztka był wegetarianinem, abstynentem i pacyfistą, nie palił nawet papierosów. Środowisko marginalizowało go ponadto jako człowieka dotkniętego schizofrenią i chorobą dwubiegunową.

„Stary rybak” powstał pod koniec życia malarza. Temat wydaje się mało skomplikowany, a obraz z pozoru przedstawia, jak zapowiada tytuł, starszego mężczyznę w łodzi na tle spokojnego morza. Uwagę zwraca wyłącznie widoczna asymetria twarzy rybaka, jednak i to nie stanowi znaczącego odstępstwa od portretowej normy – historia sztuki zna liczne przypadki, gdy celem artysty było przedstawienie rzeczywistości, a nie piękna. Jeśli jednak poświęcimy „Staremu rybakowi” więcej czasu, dokonamy szokującego odkrycia. Portret zawiera bowiem tajemnicę, która zmienia znaczenie obrazu. Gdy podzielimy twarz rybaka – wzdłuż osi pionowej – na dwie części, otrzymamy dwie zupełnie inne połowy, które po odbiciu w lustrze utworzą dwa nowe obrazy z całkiem innymi twarzami i tłem…

Po jednej stronie widzimy starca, modlącego się na łodzi na spokojnym morzu; obraz wydaje się symbolizować stan wyciszenia, ukojenia i błogości, zaprasza niemal do oderwania się od codziennych trosk. Po drugiej dostrzegamy natomiast postać budzącą grozę i lęk – to twarz zła, diaboliczna wręcz, przywołująca skojarzenie z demonem. Jego przenikliwe spojrzenie wprawia odbiorcę w zakłopotanie i rodzi niepokój. W tle, na wzburzonym morzu, kołysze się czarna trumna.

Dzieło było oczywiście interpretowane na różne sposoby. Niektórzy doszukiwali się w nim autobiograficznego nawiązania malarza do jego choroby. Zdaniem innych węgierski artysta, przedstawiając starego rybaka w tak niejednoznaczny sposób, próbował oddać dwoistość natury ludzkiej, manichejską współobecność dobra i zła w każdym z nas. Nie wiemy, jaka jest prawda, odbiorcy mogą doszukiwać się w tym portrecie odmiennych, ukrytych sensów. Pewne jest natomiast, że „Stary rybak” zapewnił swemu twórcy miejsce w historii sztuki i uczynił go jednym z najważniejszych malarzy mistycyzmu figuratywnego. Tivadar Csontváry Kosztka stworzył arcydzieło, które w jednej postaci zespala zupełnie skrajne, a przecież bardzo ludzkie emocje.

Tivadar Csontváry Kosztka „Stary rybak” (1902), olej na płótnie: 60 x 45 cm. Obraz znajduje się w kolekcji Herman Otto Museum w Miskolcu.

Fotografia: domena publiczna.