Neoplastycyzm to jeden z najważniejszych kierunków dwudziestowiecznej awangardy. Proponował sztukę radykalnie abstrakcyjną, opartą na bardzo oszczędnych środkach: barwach podstawowych, liniach poziomych i pionowych. Ze współczesnej perspektywy aż trudno uwierzyć, że poważny rozłam między jego głównymi twórcami - Pietem Mondrianem i Theo van Doesburgiem - wywołała linia ukośna wprowadzona na obrazy przez drugiego z nich.

Dwudziestolecie międzywojenne było czasem dynamicznych przemian w każdej dziedzinie życia: nowe wynalazki, nowa moda i wreszcie nowa sztuka pasująca do epoki. Powstało wówczas wiele kierunków awangardowych, najczęściej obudowanych złożonymi teoriami. Jednym z nich był neoplastycyzm. Jego głównymi twórcami byli dwaj Holendrzy: Theo van Doesburg i Piet Mondrian. Malarze poznali się 1915 r. Pierwszy z nich był założycielem i wydawcą pisma „De Stijl”, od którego nazwę wzięło ugrupowanie zrzeszające artystów i architektów tworzących w nurcie neoplastycyzmu. Van Doesburg był też głównym animatorem grupy, niestrudzenie promującym nowy kierunek i poszerzającym sieci kontaktów artystycznych. Dziś znacznie częściej wspomina się jednak Mondriana, który zyskał pozycję głównego teoretyka grupy. To on – najpierw w serii artykułów, a w 1920 r. w osobnej broszurze - sformułował teoretyczne założenia kierunku. Podstawą było radykalne ograniczenie środków plastycznych do lini poziomych i pionowych oraz trzech kolorów podstawowych (żółtego, czerwonego, niebieskiego) i trzech tak zwanych nie-kolorów (białego, czarnego i szarego). Choć prace tworzone według tych zasad miały być oderwane od rzeczywistości, to w teorii nie brakowało pierwiastka mistycznego. Mondrian nadawał poszczególnym elementom znaczenie symboliczne: na przykład piony wyrażały dynamikę, siłę aktywną i męskość, a poziomy przeciwnie – statyczność, bierną siłę oraz kobiecość.

Van Doesburg i Mondrian przyjaźnili się i owocnie współpracowali przez kilka lat, choć ich kontakt był głównie korespondencyjny. Artyści mieli bardzo różne osobowości. Mondrian był introwertykiem, skupionym na rozwijaniu swojej teorii, której konsekwentnie trzymał się przez całe życie. Van Doesburg z kolei był osobą bardzo ekspresyjną, ciągle poszukiwał nowych wyzwań. Poza malowaniem i działaniem w „De Stijl” zajmował się poezją, architekturą, designem oraz typografią. W końcu zapragnął także poszerzyć możliwości neoplastycyzmu, wprowadzając w 1924 r. linię ukośną, która miała dynamizować kompozycję. Swoją nową koncepcję nazwał elementaryzmem. Doskonałym przykładem jest „Kontrkompozycja XV” namalowana w 1925 r. – jeden z serii obrazów o tym samym tytule opatrzonych kolejnymi numerami. Na wszystkich van Doesburg eksplorował możliwości wykorzystania skosów. W tym przypadku tworzą je grube, czarne linie, tworzące złudzenie przenikania się z białymi polami. Dynamizm kompozycji podkreślają prostokąty w kolorach podstawowych, wychodzące poza kadr.

Mondrian był w stanie zaakceptować odwrócenie płótna o 45 stopni, pod warunkiem zachowania rytmu pionów i poziomów (przykład takiego obrazu znajdziemy w zbiorach National Gallery of Art w Waszyngtonie), jednak linia diagonalna nie mieściła się w jego pojmowaniu neoplastycyzmu. Po wprowadzeniu jej przez van Doesburga opuścił „De Stijl” i zerwał kontakty z dotychczasowym przyjacielem. Malarze pogodzili się dopiero w 1929 r., gdy przypadkowo wpadli na siebie w jednej z paryskich kawiarni. Van Doesburg zmarł zaledwie dwa lata później, w wieku 48 lat. Jeszcze przed śmiercią zdążył przekazać „Kontrkompozycję XV” grupie a.r. założonej przez Władysława Strzemińskiego, Katarzynę Kobro i Henryka Stażewskiego, która tworzyła Międzynarodową Kolekcję Sztuki Nowoczesnej. Następnie, wraz z całą kolekcją, obraz trafił do Muzeum Sztuki w Łodzi, gdzie znajduje się do dziś.

Zdjęcie główne: Theo van Doesburg, „Kontrkompozycja XV” ze zbiorów Muzeum Sztuki w Łodzi. Fot. Domena publiczna.