W nowym roku szkolnym zajrzymy do klasy, w której zamiast dzieci zasiadają małpy. Zwierzęta tak podobne do człowieka idealnie nadawały się do wytykania absurdów ludzkiego zachowania i krytykowania wad. Malując „Małpy w szkole” David Teniers Młodszy najwyraźniej postanowił wyrazić swoją opinię na temat współczesnych mu metod edukacji.

Na obrazie Davida Teniersa Młodszego (1610-1690) widzimy szkołę, która byłaby całkiem zwyczajna, gdyby ludzi nie zastępowały w niej małpy. Zwierzęta ubrane w siedemnastowieczne stroje (niektóre nawet w eleganckie berety z piórami) zasiadają przy dwóch dużych stołach z zeszytami w łapkach. Zamiast pilnie się uczyć, wszystkie wpatrują się w scenę na pierwszym planie. Oto nauczyciel - w tej roli również małpa - okłada pękiem rózg jednego z uczniów. Jego kolega najwyraźniej próbuje się za nim wstawić, podczas gdy pozostali obserwują sytuację z przerażeniem, a może złośliwą satysfakcją. Bicie uczniów to bardzo częsty temat dawnych obrazów poświęconych szkole. Nic dziwnego, skoro kary cielesne uważano za najlepszą metodę nauczania. Wiedzę wbijano do głów za pomocą rózgi już w starożytności. Model ten podchwyciło później chrześcijaństwo, powołując się wprost na Biblię - na przykład na słowa „Nie kocha syna, kto rózgi żałuje, kocha ten, kto w porę karci” (Ks. Przysłów 13, 24). Tak naprawdę o szkodliwym wpływie kar cielesnych zaczęto mówić dopiero około stu lat temu, zaś formalne zakazy to kwestia jeszcze świeższa.

Patrząc na obraz Teniersa możemy zobaczyć w nim wyłącznie humorystyczną scenkę rodzajową, uzasadnione wydaje się jednak przypuszczenie, że artysta nie pochwalał przedstawionego modelu nauczania. Pod względem symbolicznym małpy od średniowiecza postrzegano zdecydowanie negatywnie. Na ilustracjach i obrazach mogły symbolizować głupotę, grzech, a nawet samego Szatana. Jednocześnie dzięki podobieństwu do człowieka idealnie nadawały się do „małpowania” ludzkiego zachowania. Na tej bazie w sztuce flamandzkiej XVI, a przede wszystkim XVII w. rozwinął się motyw zwany singerie. Z francuskiego słowo to oznacza „małpie sztuczki” lub właśnie „małpowanie”. Małpy ukazywane na obrazach w typowo ludzkich sytuacjach w karykaturalny sposób eksponowały rozmaite słabości, budząc zarazem śmiech i refleksję. Taki motyw podejmowało wielu twórców z kręgu Teniersa, jednak to właśnie jego oraz jego brata Abrahama uważa się za artystów, którzy najmocniej rozwinęli singerie (o obrazie drugiego z artystów „Zakład fryzjerski z małpami i kotami” pisaliśmy już w Łyku sztuki do kawy).

David Teniers Młodszy pochodził ze znamienitego rodu flamandzkich malarzy. Sztuką zajmowali się między innymi jego ojciec David Teniers Straszy, trzej bracia (w tym wspomniany Abraham), a później także syn. Co więcej artysta wżenił się w inną słynną rodzinę artystów - jego teściem był Jan Brueghel Aksamitny, syn Pietera Bruegla Starszego. Teniers działał w rodzinnej Antwerpii, a potem w Brukseli. Od 1651 r. był malarzem nadwornym arcyksięcia Leopolda Wilhelma Habsburga - namiestnika hiszpańskich Niderlandów. Arcyksiążę, znany miłośnik sztuki, przyczynił się do rozsławienia twórczości malarza w innych krajach, wysyłając jego prace w podarku na zagraniczne dwory. Dzięki temu Teniers stał się popularny chociażby w Hiszpanii. Do dziś największa kolekcja jego dzieł - w tym „Małpy w szkole” - znajduje się w Museo del Prado w Madrycie.

Teniers malował bardzo dużo i swobodnie poruszał się w różnych tematach. Największą popularność przyniosły mu sceny rodzajowe, często z humorem. Poniekąd podobne w nastroju są obrazy typu singerie. Choć, jak wspominaliśmy wcześniej, Teniers ogromnie rozwinął ten motyw, to zajmował się nim tylko w dwóch krótkich okresach swojego życia. Najpierw, jeszcze w Antwerpii, w latach 30. XVII w. malował małpy w roli żołnierzy. Bardziej zróżnicowane są dzieła z lat 60., takie jak „Małpy w szkole”. Praca jest częścią cyklu sześciu obrazów, znajdujących się dziś w Prado. Na wszystkich Teniers w podobny sposób punktuje ludzkie przywary, w tym hazard, pijaństwo i obżarstwo - „Małpy w tawernie”, „Bankiet małp” i „Palące i pijące małpy”. Artysta nie oszczędził także własnego środowiska - na dwóch kolejnych obrazach widzimy małpę-rzeźbiarza i małpę-malarza. 

 

David Teniers (młodszy) „Małpi malarz” (ok. 1660 r.), fot. domena publiczna 

Wszystkim nauczycielom i uczniom życzymy udanego roku szkolnego, i nauki w bardziej sprzyjającej atmosferze niż ta na obrazie Teniersa.


David Teniers (młodszy) „Małpi rzeźbiarz” (ok. 1660 r.), fot. domena publiczna

Zdjęcie główne: „Małpy w szkole” (ok. 1660 r.) David Teniers (młodszy), fot. domena publiczna