Tą propozycją chcielibyśmy zainteresować zarówno starszych, młodszych jak i najmłodszych. Zachęcamy do międzypokoleniowego kontemplowania obrazu Abrahama Teniersa, który przenosi nas do świata rodem z klasycznych bajek, w których role ludzi przejmują zwierzęta.

„Zakład fryzjerski z małpami i kotami” Abrahama Teniersa z kolekcji Kunsthistorisches Museum w Wiedniu przedstawia ze szczegółami wnętrze salonu fryzjerskiego z drugiej połowy XVII w. Scena miałaby wręcz dokumentalny charakter, gdyby nie to, że klientami siedzącymi na fotelach są koty, a role uwijających się przy nich golibrodów pełnią małpy. Poza usługami związanymi z dbaniem o włosy ówcześni fryzjerzy, czy też raczej balwierze, zajmowali się drobnymi zabiegami medycznymi. Zapewne z tego powodu do prowadzonego przez małpy salonu zgłosił się kot z łapką zawieszoną na temblaku. Zwierzęta, choć pozbawione ubrań, noszą charakterystyczne dla epoki elementy stroju - na przykład widoczna w tle małpa z dzieckiem ma na głowie koronkowy czepek, jaki mogłaby nosić elegancka mieszczka. Z kolei kocur zaglądający przez drzwi swoim kapeluszem i peleryną przywodzi na myśl bohatera „Kota w butach”.

Skojarzenie z bajkami nie jest jedynie powierzchowne. W klasycznej bajce zwierzęta udają ludzi, by powiedzieć im coś o nich samych, obnażyć wady i wypunktować śmieszności. Tak jest i w przypadku obrazu Teniersa, który jest doskonałym przykładem motywu zwanego „singerie”. Słowo to utworzono od francuskiego „singe” – małpa. Samo określenie „singerie” przetłumaczyć możemy jako małpie sztuczki czy małpowanie. Krótko mówiąc są to rozmaite sceny, w których małpy udają ludzi i oddają się typowym dla nich czynnościom: uprawiają hazard, palą tytoń, ucztują, ale także uczą się czy muzykują. Wszystko po to, aby pokazać i wyśmiać nasze przywary. Często małpy przedstawiano jako malarzy i rzeźbiarzy, co można potraktować jako rodzaj dowcipnej samokrytyki artystów. Tego typu scenki cieszyły się dużym powodzeniem i doskonale bawiły odbiorców od XVII aż do XIX w. Początkowo motyw „singerie” się głównie w sztuce flamandzkiej, później zyskał popularność we Francji. Oprócz obrazów, wykorzystywany był jako dekoracja (na przykład tapet czy tkanin) oraz jako temat porcelanowych figurek.

Dlaczego główną bohaterką „singerie” jest małpa? Zapewne decydujące było jej podobieństwo do człowieka. Nie był to zresztą nowy pomysł – pierwsze przedstawienia małp w ludzkich rolach powstawały w starożytnym Egipcie. Dla artystów z północnej Europy były to raczej egzotyczne stworzenia, ale wcale nie tak rzadko spotykane: w zamożnych domach trzymano je dla zabawy. Również u Teniersa jedna z małpek jest uwiązana na łańcuchu, jak zwierzątko domowe. Mimo swojego uroku, małpy miały kiepską reputację i to już od czasów starożytności. W „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego możemy przeczytać, że „W chrześcijańskiej literaturze i sztuce małpa jest przeważnie emblematem grzechu, występku, upadku duchowego, chytrości, chciwości, chuci, złości, gnuśności, ślepoty duchowej. Szatana, na co składa się̨ brzydota połączona z wielce kłopotliwym podobieństwem do człowieka”. Czasem – jak na obrazie Teniersa – małpom towarzyszą koty. Te zwierzęta owiane były równie złą sławą. Choć koty udomowiono tysiące lat wcześniej, to najczęściej uważano je za symbol fałszu, obłudy, cynizmu, okrucieństwa i – podobnie jak w przypadku małp – łączono je z diabelskimi mocami.

Autor obrazu, Abraham Teniers (1629-1670) był flamandzkim malarzem i grafikiem. Specjalizował się w scenach rodzajowych o raczej humorystycznym charakterze. On i jego starszy brat David uważani są za artystów, którzy mocno rozwinęli motyw „singerie” tworząc wiele podobnych obrazów i grafik. W kolekcji Kunsthistorisches Museum znajduje się jeszcze jedna praca Abrahama: przedstawia małpy palące fajki i grające w kości. Z kolei w dorobku Davida znajdziemy inną interpretację tematu małpiego zakładu balwierskiego ze zbiorów Wellcome Collection w Londynie.

Zdjęcie główne – obraz „Zakład fryzjerski z małpami i kotami” Abrahama Teniersa z kolekcji Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Fot. Domena publiczna