1 stycznia jest datą ważną z wielu powodów. Nowy Rok jest tym oczywistym. Ta data jest także bardzo istotna z punktu widzenia odbiorców kultury i prawa autorskiego – to międzynarodowe święto znane jako Dzień Domeny Publicznej.

Co roku, wraz z początkiem stycznia, uwalniane są prawa autorskie do utworów, których twórcy zmarli 70 lat wcześniej. Jest to bowiem jedna z podstawowych przesłanek tzw. przejścia do domeny publicznej. W tym miejscu powstaje pytanie, czym ona właściwie jest. W najwęższym znaczeniu jest to twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń – oczywiście jeśli zostały spełnione, przewidziane prawem przesłanki. Zasadniczo, taka twórczość może znaleźć się w domenie publicznej na dwa sposoby. Pierwszy – gdy dzieła nie mogą być objęte ochroną. W polskim prawie są to:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne
• proste informacje prasowe.

Wyłączenie spod ochrony aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów ma na celu zapewnienie obywatelom swobody dostępu do materiałów prawnych (np. ustaw czy rozporządzeń). Pomimo, że większość z nich można by spokojnie uznać za rezultaty pracy twórczej, w tym wypadku ważniejszy okazał się interes publiczny – prawo do informacji na temat tzw. zdarzeń legislacyjnych (prawotwórczych). Podobnie jest z pozostałymi kategoriami – interes publiczny został uznany za istotniejszy od praw twórców.

Drugim sposobem, który dotyczy już wyłącznie utworów, jest upłynięcie 70 lat od śmierci ich twórców bądź ostatniego współautora. Wydawałoby się, że sprawa jest prosta, niestety, właściciele praw do bardzo wartościowych lub dużo wartych utworów, często starają się wprowadzić w błąd opinię publiczną, aby tym sposobem pozostać jedynym podmiotem czerpiącym zyski z eksploatacji konkretnej twórczości. Tak było m.in. w przypadku praw do Myszki Miki, o których możecie przeczytać w tekście opublikowanym na stronie Legalnej Kultury.

Proces przejścia utworu do domeny publicznej bywa nierzadko bardzo skomplikowany, o czym alarmują nawet branżowi prawnicy. Dr Krzysztof Siewicz, członek zespołu Platforma Otwartej Nauki przy ICM UW widzi to np. w ten sposób: „Wydawałoby się, że wygasanie praw 70 lat od śmierci twórcy to bardzo prosta zasada pozwalająca bez wątpliwości ustalić, czy dany utwór jest w domenie publicznej. Tymczasem owe 70 lat nie zawsze liczy się od śmierci twórcy, nie zawsze wiadomo, kto jest twórcą i czy na pewno mamy do czynienia z oryginałem, czy też z jego współczesnym opracowaniem. Kilka lat temu wprowadzono poza tym dodatkowe prawa dla wydawców dzieł z domeny publicznej, które powodują, że dzieła te mogą być w pewnym sensie ponownie zawłaszczone. To wszystko sprawia, że korzystanie z domeny publicznej czasami przypomina żeglowanie po morzu koralowym... nigdy nie wiadomo, co czyha pod powierzchnią spokojnej wody.”[1]

Z tego właśnie powodu powstał Dzień Domeny Publicznej (dalej DDP), który ma na celu przypomnienie o co w tym wszystkim chodzi oraz dostarczenie listę twórców i ich utworów, z których można od tego momentu swobodnie korzystać. W Polsce DDP obchodzony jest od 2007 r., a na świecie od roku 2004 r. choć co do tego istnieją pewne kronikarskie rozbieżności, nad którymi nie warto się rozwodzić. Pełna lista autorów, którzy zmarli w 1950r. jest naprawdę długa – liczy 1333 pozycje (domena publiczna 2021). Zwróciliśmy szczególną uwagę na kilka zasłużonych osób:

Jan Bułhak (1876 - 1950) – wybitny artysta fotograf, teoretyk, krytyk i publicysta, określanym mianem „ojca polskiej fotografii”. W latach 20. XX wieku był organizatorem życia fotograficznego w Polsce. Był przedstawicielem piktorializmu. Znany jest z wielu wspaniałych fotogramów. Twórca estetyki bułhakowskiej. W jego fotografiach widoczne są wpływy grafiki i malarstwa. Był autorem pojęcia fotografiki, mającego określać tę gałąź grafiki, którą tworzy się przy pomocy technik fotograficznych i odróżniać sztukę fotograficzną od fotografii reporterskiej, technicznej czy amatorskiego fotografowania. Swoje poglądy na temat sztuki fotograficznej zawarł w wydanej w 1931 r. książce pod znamiennym tytułem "Fotografika. Zarys fotografii artystycznej". Jego twórczość uważana jest za część wspólnego dziedzictwa kulturowego Białorusi, Litwy i Polski.

Wojciech Weiss (1875 - 1950) – malarz, rysownik i grafik, reprezentant nurtu ekspresjonistycznego w sztuce Młodej Polski oraz kolorystycznych tendencji w sztuce lat 1920. i 1930. Twórca aktów, portretów oraz pejzaży. Wszechstronny w dziedzinie sztuki, zajmował się bowiem malarstwem olejnym i pastelowym, grafiką, akwarelą, oraz fotografią, chętnie również szkicował. W jego późniejszej twórczości widoczne są inspiracje Japonią. Wybrane dzieła: „Strachy” (1905), „Promienny zachód słońca” (1902), „Melancholik” (1898) czy „Autoportret z maskami” (1900).

Hanka Ordonówna (1902 - 1950) – jedna z najsłynniejszych gwiazd polskiego kabaretu. Piosenkarka, autorka wierszy oraz tekstów piosenek, tancerka i aktorka. O jej aktorstwie pisano: „Ordonówna to doprawdy niezwykłe zjawisko. Głos miała małego formatu, ale bardzo przyjemny. Ciepły w rejestrze niskim i w średnicy, ostry w górze. Znakomita dykcja pomagała jej w aktorskim wykonaniu każdej piosenki czy wiersza. Bowiem Ordonówna była przede wszystkim aktorką i to znakomitą. Jej śpiew nigdy nie był beznamiętny: wiedziała to, co czuła i potrafiła swe uczucia przekazać publiczności. Głosem i sercem” (T. Dąbrowski). Popularnie nazywana przez publiczność Ordonką, Kniaginiuszką lub Kobietą Wampem.

George Orwell (1903 - 1950) – angielski powieściopisarz, eseista, publicysta. Urodził się w Indiach, uczył się w elitarnych szkołach w Anglii, służył w policji kolonialnej w Birmie, kilka lat mieszkał w slumsach Londynu i Paryża. Często uznawany za najlepszego kronikarza angielskiej kultury XX wieku. Orwell pisał powieści i felietony; zajmował się także krytyką literacką. Za jego najbardziej znane dzieła uznawane są: futurystyczna, antyutopijna powieść Rok 1984 i satyryczna opowieść będąca alegorią systemu totalitarnego Folwark zwierzęcy. Obie te książki sprawiły, że Orwell należy do grona najchętniej czytanych pisarzy XX wieku. Wywarł istotny wpływ na współczesną kulturę. Przymiotnik „orwellowski” określa sytuacje, w których system zagraża wolności jednostki bądź całych społeczeństw, szczególnie w zakresie prywatności. Zwroty takie jak „Wielki Brat patrzy”, czy „Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze” są używane w potocznym języku. Powieść Rok 1984 była także inspiracją dla stworzenia popularnego reality-show Big Brother, emitowanego w kilkunastu krajach.

Pełną listę utworów, które znajdują się w domenie publicznej można znaleźć m.in. na stronie internetowej Koalicji Otwartej Edukacji oraz na stronach:

https://polona.pl/

http://www.gutenberg.org/

https://www.europeana.eu/portal/pl

https://retrofilmvault.com/

http://www.europeanfilmgateway.eu/


Autor: Paweł Kowalewicz

fot. Wikipedia (domena publiczna)

 Artykuł powstał w ramach projektu

Prawa własności intelektualnej? Ja to rozumiem!
Społeczna kampania edukacyjna Legalna Kultura

Projekt zrealizowany przez Fundację Legalna Kultura we współpracy i przy wsparciu finansowym European Union Intellectual Property Office