25 października obchodzimy święto miłośników najbardziej syntetycznej ze wszystkich sztuk – Światowy Dzień Opery. Spójrzmy przy tej okazji na operę z perspektywy prawa autorskiego.

Aby lepiej zrozumieć specyfikę zagadnienia należy wrócić do podstaw i ustalić czym właściwie jest opera. Zgodnie z szeroko przyjętą definicją to „sceniczne dzieło muzyczne wokalno-instrumentalne, w którym muzyka współdziała z akcją dramatyczną (libretto). Istotą tego gatunku muzycznego jest synteza sztuk, czyli połączenie słowa, muzyki, plastyki, ruchu, gestu oraz gry aktorskiej”.[1] Sama etymologia słowa „opera” wskazuje na „dzieło, utwór, praca, wysiłek". Wysiłek i synteza sztuk – te dwa elementy są moim zdaniem kluczowe do zrozumienia czym tak naprawdę jest opera jako całość - jako utwór. Zazwyczaj, gdy mówimy lub piszemy o utworach w kontekście prawa autorskiego, mamy do czynienia z dziełami jednolitymi, stanowiącymi konkretną całość – tekst pisany, utwór muzyczny (sprawa się komplikuje, gdy dodamy słowa), fotografia, obraz itd. W przypadku opery, mamy do czynienia z praktycznie wszystkimi dziedzinami „żywej” sztuki na raz. Kto inny komponuje muzykę, pisze linię dramatyczną, a ktoś jeszcze inny prezentuje gotowy akt przed publicznością. Jest to niezwykle skomplikowanie przedsięwzięcie, dlatego też należało stworzyć, dla tego typu utworów oddzielną kategorię zwaną potocznie „wielkimi prawami autorskimi”.

„Wielkie prawa autorskie” nie są kategorią czysto prawną i zostały wprowadzone w celu ułatwienia zarządzaniem prawami do takich utworów. Taka potrzeba była spowodowana dość ogólnymi przepisami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która współautorstwu nie poświęca zbyt wiele czasu. Zgodnie Art. 9 współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie oraz domniemywa się, że wielkości udziałów poszczególnych autorów są równe. Oczywiście nie wyklucza to możliwości żądania uznania autorstwa dominującego – przez osobę, która wniosła największy wkład twórczy w powstanie utworu – jednak w takiej sytuacji, należy zwrócić się do sądu. Podstawową zasadą jest również to, że każdy ze współtwórców może korzystać z prawa autorskiego do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców. Co ciekawe, w ustawie o prawie autorskim z 1952 r. przepis ten wyglądał nieco inaczej i odnosił się bezpośrednio do tematu dzisiejszego tekstu. Art. 11 stanowił bowiem, że „(§ 1) Współtwórcom służy prawo autorskie łącznie. (§ 2) Twórcy dzieł łącznych (np. opera i libretto, melodia i tekst) mają łączne prawo autorskie do całości, jednak każdy z nich zachowuje odrębne prawo autorskie do swojego dzieła. [2] Nie ma tu jednak mowy o uprawnieniu do zaznaczenia większego wkładu twórczego, co należy odebrać za bardziej nowoczesną (i oczywiście słuszną) konstrukcję. Warto też zwrócić uwagę na kategorię dzieł łącznych – to takie utwory, w których nie można wyodrębnić jego poszczególnych składników. Składniki te nie nadają się również do osobnego wykorzystania - np. poprzez wykonanie na żywo, na koncercie – tylko tych elementów kompozycji, które zostały napisane przez jednego ze współtwórców. Dokładnie tak bywa z przeróżnymi operami, zwłaszcza z nienowoczesnymi. Wracając jednak do „wielkich praw autorskich” – jest to kategoria, do której zgłaszany do ochrony utwór, może zostać zakwalifikowany, po spełnieniu odpowiednich przesłanek. Przyznanie dziełu takiego statusu wiąże się oczywiście z pewnymi różnicami w zasadach jej eksploatacji np. w zakresie przyznawania licencji.

I tutaj – w zarządzaniu „wielkimi prawami autorskimi” – główną rolę odgrywają organizacje zbiorowego zarządzania (OZZ). Przykładem niech będzie Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, które jest największą Polsce, a zatem najbardziej reprezentatywną w tym temacie organizacją.

Podstawowym dokumentem we współpracy z OZZ jest, oprócz umowy, regulamin – w tym wypadku regulamin repartycji (podziału) wynagrodzeń autorskich. Znajdują się w nim wszelkie objaśnienia, wyliczenia oraz stawki – słowem, wszystko to co składa się na wyliczenie tantiem dla twórców.

Jeżeli zatem jesteście zainteresowani eksploatacją takich utworów, należy zgłosić się do organizacji zbiorowego zarządzania i podpisać odpowiednią umowę licencyjną. Należy pamiętać, że wystawianie, nadawanie czy inne formy wykorzystania chronionych utworów wymagają zgody ich autorów. Jeżeli twórcy mają podpisaną umowę z OZZ, to właśnie ta organizacja będzie właściwą w pośrednictwie pomiędzy artystami, a osobami dążącymi do wykorzystania poszczególnych prac, a udzielenie takiej licencji jest równoznaczne ze zgodą autora.

Autor: Paweł Kowalewicz

Polecamy waszej uwadze wirtualne spektakle operowe z legalnych źródeł:

Ninateka https://ninateka.pl/filmy/teatr,opera

Teatr Wielki - Opera Narodowa http://vod.teatrwielki.pl/ 

Arte Opera https://www.arte.tv/pl/videos/RC-016485/sezon-arte-opera/ 

Opera Vision https://operavision.eu/en

 Artykuł powstał w ramach projektu

Prawa własności intelektualnej? Ja to rozumiem!
Społeczna kampania edukacyjna Legalna Kultura

Projekt zrealizowany przez Fundację Legalna Kultura we współpracy i przy wsparciu finansowym European Union Intellectual Property Office