Co się dzieje z prawami autorskimi po śmierci twórcy? Podlegają one dziedziczeniu na zasadach określonych w przepisach kodeksu cywilnego. Dziedziczenie przyjmuje postać ustawową albo testamentową. Jeśli twórca sporządzi testament to wyłączone jest dziedziczenie ustawowe, a spadkobiercy ustawowi zachowują jedynie prawo do zachowku.

Przedmiotem dziedziczenia są prawa autorskie majątkowe, których treścią jest prawo do korzystania, rozporządzania i wynagrodzenia. Po śmierci twórcy, to właśnie spadkobiercy będą decydować o wszelkich formach rozporządzania dziełem (udzielaniu licencji, przenoszeniu praw), a także otrzymywać wynagrodzenie należne z takiej eksploatacji. Wszelkie uzyskane przychody z umów zawartych przez twórcę a także należności pobrane przez organizacje zbiorowego zarządzania przypadać będą spadkobiercom twórcy. 

Do spadku należeć będą także prawa i obowiązki obligacyjne, które są wynikiem zawartych za życia twórcy umów. Nie odnosi się to jednak do zobowiązań autora do stworzenia dzieła, gdyż takie zobowiązanie ma charakter stricte osobisty. Gdyby tak się złożyło, że autor dzieła prowadziłby za życia spory sądowe, czy miał wierzytelności  z tytułu niezapłaconych należności za eksploatację jego utworów, to także i one przechodzą na spadkobierców. Do spadku zalicza się także wierzytelności odnoszące się do wydania uzyskanych korzyści (lub zapłaty podwójnego lub potrójnego wynagrodzenia) i do naprawienia szkody w przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych.

Prawa autorskie osobiste, jako prawa nieprzenoszalne i niezbywalne nie podlegają dziedziczeniu. Zasada ta nie dotyczy prawa do żądania naprawienia szkody majątkowej powstałej wskutek naruszenia autorskich praw osobistych. W przypadku wytoczonego za życia twórcy roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (lub alternatywnie o zapłatę odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny) należy przyjąć, że roszczenie to przechodzi na spadkobierców tylko wówczas, gdy zostało uznane na piśmie, albo gdy powództwo zostało wytoczone na życia twórcy.

W przypadku braku testamentu oraz spadkobierców ustawowych twórcy, jego prawa autorskie przechodzą na Skarb Państwa. Od tej zasady ustawa o prawie autorskim przewiduje wyjątek, który polega na tym, że gdyby część utworu współautorskiego miał dziedziczyć Skarb Państwa, to w jego miejsce wchodzą pozostali przy życiu współtwórcy lub ich następcy prawni. Dziedziczą oni udział zmarłego twórcy proporcjonalnie do swoich wkładów twórczych w dziele współautorskim.

Jak wyżej wspomniano prawa autorskie osobiste nie podlegają dziedziczeniu. Oznaczają one nierozerwalną i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy  z dziełem. W sposób abstrakcyjny ustawodawca przyjmuje, że jakaś cząstka samego twórcy zostaje w dziele i  w ten sposób twórca staje się nieśmiertelny. Nie można najpierw uznawać autora za twórcę, a następnie dysponować możliwością wszelkich ingerencji w utwór, który poprzez dokonywane arbitralnie zmiany stałby się zupełnie innym utworem, niwecząc fakt autorstwa dzieła oraz istnienia w nim jego twórcy! Są to więc prawa niezbywalne i nieograniczone  w czasie, które nie gasną z chwilą śmierci twórcy. Powstaje zatem pytanie, kto może występować powództwem o ich ochronę lub je wykonywać?  Za wiążącą uznaje się w tej kwestii wolę zmarłego autora. Może on za życia upoważnić do takich czynności wskazaną przez siebie osobę np. w testamencie. W przypadku braku wyrażonej woli twórcy w tym zakresie, może tego dokonywać jego żyjący małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. W takiej sytuacji wykonywać prawa osobiste zmarłego twórcy może także stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami zmarłego twórcy.

Spadkobierca twórcy ma zatem pełnię praw autorskich majątkowych i może wykonywać prawa osobiste zmarłego. Skoro do rozporządzania i korzystania z utworu zależnego potrzebna jest zgoda twórcy pierwotnego, to i w tym zakresie po zmarłym autorze prawo to wykonują jego spadkobiercy. To oni będą zatem wydawać zgodę na korzystanie ze scenariusza filmowego powstałego na podstawie powieści zmarłego twórcy. Oczywiście 70 lat po jego śmierci prawa autorskie majątkowe wygasają i wtedy z utworu można dowolnie korzystać także na potrzeby adaptacji filmowych. Bardzo kontrowersyjną kwestią jest zagadnienie dysponowania wizerunkiem zmarłego twórcy po jego śmierci, w odniesieniu do np. faktów biograficznych z jego życia, ich interpretacji lub tworzenia na ich kanwie filmów. Wizerunek jest dobrem osobistym i także po śmierci danej osoby jest chroniony, a bliscy czy spadkobiercy twórcy mogą domagać się jego ochrony w ramach tzw. kultu pamięci po osobie zmarłej.

Dr Katarzyna Błeszyńska

Artykuł ukazał się pierwotnie w Magazynie Filmowym w 2014 roku