Nowy Rok to ważna data także z punktu widzenia odbiorców kultury i prawa autorskiego – to międzynarodowe święto znane jako Dzień Domeny Publicznej. Co roku, wraz z początkiem stycznia, uwalniane są prawa autorskie do utworów, których twórcy zmarli 70 lat wcześniej. Jest to bowiem jedna z podstawowych przesłanek tzw. przejścia do domeny publicznej.

W tym miejscu powstaje pytanie, czym ona właściwie jest. W najwęższym znaczeniu jest to twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń – oczywiście jeśli zostały spełnione, przewidziane prawem przesłanki. Zasadniczo, taka twórczość może znaleźć się w domenie publicznej na dwa sposoby:

Pierwszy – gdy dzieła nie mogą być objęte ochroną. W polskim prawie są to:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne
• proste informacje prasowe.

Wyłączenie spod ochrony aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów ma na celu zapewnienie obywatelom swobody dostępu do materiałów prawnych (np. ustaw czy rozporządzeń). Pomimo, że większość z nich można by spokojnie uznać za rezultaty pracy twórczej, w tym wypadku ważniejszy okazał się interes publiczny – prawo do informacji na temat tzw. zdarzeń legislacyjnych (prawotwórczych). Podobnie jest z pozostałymi kategoriami – interes publiczny został uznany za istotniejszy od praw twórców.

Drugi – który dotyczy już wyłącznie utworów, jest upłynięcie 70 lat od śmierci ich twórców bądź ostatniego współautora. Wydawałoby się, że sprawa jest prosta, niestety, właściciele praw do bardzo wartościowych lub dużo wartych utworów, często starają się wprowadzić w błąd opinię publiczną, aby tym sposobem pozostać jedynym podmiotem czerpiącym zyski z eksploatacji konkretnej twórczości. Tak było m.in. w przypadku praw do Myszki Miki, o których możecie przeczytać w tekście opublikowanym na stronie Legalnej Kultury.

Proces przejścia utworu do domeny publicznej bywa nierzadko bardzo skomplikowany, o czym alarmują nawet branżowi prawnicy. Dr Krzysztof Siewicz, członek zespołu Platforma Otwartej Nauki przy ICM UW widzi to np. w ten sposób: „Wydawałoby się, że wygasanie praw 70 lat od śmierci twórcy to bardzo prosta zasada pozwalająca bez wątpliwości ustalić, czy dany utwór jest w domenie publicznej. Tymczasem owe 70 lat nie zawsze liczy się od śmierci twórcy, nie zawsze wiadomo, kto jest twórcą i czy na pewno mamy do czynienia z oryginałem, czy też z jego współczesnym opracowaniem. Kilka lat temu wprowadzono poza tym dodatkowe prawa dla wydawców dzieł z domeny publicznej, które powodują, że dzieła te mogą być w pewnym sensie ponownie zawłaszczone. To wszystko sprawia, że korzystanie z domeny publicznej czasami przypomina żeglowanie po morzu koralowym... nigdy nie wiadomo, co czyha pod powierzchnią spokojnej wody.”

Z tego właśnie powodu powstał Dzień Domeny Publicznej (dalej DDP), który ma na celu przypomnienie o co w tym wszystkim chodzi oraz dostarczenie listę twórców i ich utworów, z których można od tego momentu swobodnie korzystać. W Polsce DDP obchodzony jest od 2007 r., a na świecie od roku 2004 r. choć co do tego istnieją pewne kronikarskie rozbieżności, nad którymi nie warto się rozwodzić.

Pełna lista autorów, którzy zmarli w 1952r. jest dostępna na Wikipedii (w wersji językowej angielskiej). My zwróciliśmy szczególną uwagę na kilku twórców:

Waldemar Bonsels (1881-1952) – niemiecki pisarz. Był autorem książek o tematyce dziecięcej, podróżniczej i religijnej. Szczególnie popularna okazała się tłumaczona na 40 języków, książka dla dzieci „Pszczółka Maja i jej przygody” (1912).

Ferenc Molnár (1878-1952) – węgierski pisarz, dramaturg i dziennikarz. Jeden z najbardziej znanych przedstawicieli węgierskiej literatury mieszczańskiej pierwszej połowy XX wieku. Światowy rozgłos przyniosła mu powieść „Chłopcy z Placu Broni”. Międzynarodową renomę zyskał również jako dramaturg, autor 42 sztuk teatralnych wystawianych na scenach europejskich i amerykańskich. Jego dramaty, niezmiennie obecne w światowym repertuarze teatralnym XX wieku, osiągały tak duże sukcesy, że ich autora okrzyknięto mianem „Węgierskiego Moliera”.

Maria Montessori (1870-1952) – była włoską lekarką i edukatorką najbardziej znaną z filozofii edukacji, która nosi jej imię, oraz z jej prac poświęconych pedagogice naukowej. W Polsce zostało wydanych 11 książek Marii Montessori.

Władysław Strzemiński (1893-1952) – polski malarz, teoretyk sztuki, publicysta, pedagog z kręgu konstruktywizmu. Był pionierem konstruktywistycznej awangardy lat 20. i 30. XX wieku oraz twórcą teorii unizmu. W latach 1948–1949 stworzył cykl obrazów tzw. solarystycznych. Uchwycił na nich powidoki wywołane spojrzeniem na słońce. Był mężem rzeźbiarki Katarzyny Kobro. Ich życie i twórczość stały się inspiracją dla filmu dokumentalnego „Niebieskie kwiaty” (reż. T. Król), spektaklu Teatru Telewizji TVP „Powidoki” (reż. M. Wojtyszko) oraz ostatniego filmu fabularnego w karierze Andrzeja Wajdy, również zatytułowanego „Powidoki”.

W związku z odmiennymi przepisami obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych do tamtejszej domeny publicznej wchodzą dzieła opublikowane w roku 1927. Zaliczają się do nich m.in.:

„Do latarni morskiej” („To the Lighthouse”) – powieść Virginii Woolf. Zgodnie z tradycją powieściopisarzy modernistycznych, fabuła „Do latarni morskiej” jest drugorzędna w stosunku do filozoficznej introspekcji. Cytowana jako kluczowy przykład literackiej techniki wielokrotnego ogniskowania, powieść prawie nie ma bezpośredniej akcji i zawiera niewiele dialogów – większość z nich jest napisana jako przemyślenia i obserwacje.

„Lokatorka” („The Lodger: A Story of the London Fog”) – film, który okazał się przełomowym w karierze Alfreda Hitchcocka. Akcja filmu rozgrywa się w londyńskiej dzielnicy Bloomsbury, w czasach seryjnych, cotygodniowych morderstw. Jest to też pierwszy film, w którym Hitchcock pojawił się w dwóch epizodach; najpierw został przedstawiony siedzący w redakcji, a po raz drugi stojący w tłumie, gdy główny bohater zostaje aresztowany.

„Metropolis” – film wyreżyserowany przez Fritza Langa. Wyprodukowane w Niemczech w okresie weimarskim „Metropolis” osadzone jest w futurystycznej miejskiej dystopii, której społeczeństwo jest podzielone na dwie kasty: wąską i uprzywilejowaną grupę intelektualistów (rozum, mózg) oraz robotników utrzymujących miasto przy życiu (ręce) mieszkających w podziemnych osiedlach. Przesłanie filmu zawiera się na jednej z plansz tytułowych filmu: „Pośrednikiem między głową a rękami musi być serce”.

„Skrzydła” („Wings”) – dramat wojenny w reżyserii Williama A. Wellmana, który zapisał się w historii jako pierwszy zdobywca Oscara dla Najlepszego Filmu w 1929 roku.

„Statek komediantów” („Show Boat”) – musical Jerome’a Kerna i Oscara Hammersteina II, na podstawie bestsellerowej powieści Edny Ferber z 1926 roku pod tym samym tytułem. Musical śledzi życie wykonawców, pracowników sceny i pracowników rzecznych na Cotton Blossom, łodzi pokazowej rzeki Mississippi, przez 40 lat, od 1887 do 1927 roku.

„Stary dwór Shoscombe” („The Adventure of Shoscombe Old Place”) i „Tajemnicza lokatorka” („The Adventure of the Veiled Lodger”) – dwa ostatnie opowiadania sir Artura Conan-Doyle, których bohaterem był słynny detektyw Sherlock Holmes.

„Śpiewak jazzbandu” („The Jazz Singer”) – film w reżyserii Alana Croslanda – pierwszy w historii kina film dźwiękowy.

„Wilk stepowy” („Steppenwolf”) – dziesiąta powieść Hermanna Hessego. Treścią utworu są rozterki duchowe samotnika, Harry’ego Hallera (nazywanego metaforycznie „wilkiem stepowym”), prawdopodobnie alter ego samego autora.

Należy również pamiętać, że nie ma jednego, uniwersalnego systemu oznaczania utworów znajdujących się w domenie publicznej, jednak najczęściej używanym sposób jest użycie Znaku Domeny Publicznej.

Jest to narzędzie należące do rodziny Creative Commons - zespołu instrumentów w zakresie prawa autorskiego, stworzonych przez amerykańską organizację poza rządową o tej samej nazwie. Znak Domeny Publicznej (w wersji 1. 0) to oświadczenie, które informuje o braku ograniczeń prawa autorskiego. W odróżnieniu od innych narzędzi Creative Commons – Znak nie jest licencją, a prawo do oznaczenia danego utworu nie należy wyłącznie do autora, ale również do wszystkich osób, które mają wiedzę o jego aktualnym statusie. Poza tym, dostarcza użytkownikom informacje na temat swobód i ewentualnych ograniczeń prawnych względem utworu, jak również ułatwia jego wyszukiwanie w innych otwartych zasobach edukacyjnych. Jest to szczególnie przydatny instrument dla instytucji kultury – muzeów, archiwów, galerii i bibliotek, które udostępniają online cyfrowe zbiory dziedzictwa kultury będące w domenie publicznej.