Nowy Rok to nowe otwarcie również z perspektywy zasobów kultury, z których możemy korzystać bez konieczności uzyskania ogólnie wymaganego przez prawo autorskie zezwolenia od podmiotu uprawnionego (np. twórcy) z tytułu autorskich praw majątkowych. Z dniem 1 stycznia 2025 r., na skutek wygaśnięcia autorskich praw majątkowych do utworów, zasoby tzw. domeny publicznej zostały bowiem wzbogacone o kolejne dzieła. To dobry pretekst by po raz kolejny przybliżyć nie tylko samo pojęcie domeny publicznej, ale również praktyczne konsekwencje „uwolnienia” autorskich praw majątkowych do utworów.

Domena publiczna, choć termin ten nie jest terminem prawnym, powszechnie definiowany jest jako zbiór utworów, z których można korzystać bez ograniczeń wynikających z obowiązku poszanowania autorskich praw majątkowych. Znajdują się w nim utwory, do których autorskie prawa majątkowe wygasły albo też nigdy nie powstały, gdyż stworzono je przed ustanowieniem prawnej ochrony praw autorskich. Do domeny publicznej należą również dzieła, które zgodnie z polską ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie są objęte ochroną prawnoautorską (np. akty normatywne, dokumenty urzędowe, znaki i symbole czy proste informacje prasowe).

Upływ czasu, który skutkuje przejściem utworu do domeny publicznej (z uwagi na wygaśnięcie autorskich praw majątkowych) jest odmienny w różnych krajach, dlatego też przy wykorzystaniu cudzej twórczości, w ramach domeny publicznej, należy uwzględnić prawo obowiązujące w państwie, w którym ma mieć miejsce wykorzystanie. Może zdarzyć się, że np. w USA utwór trafił do domeny publicznej szybciej niż w Polsce. Nie sprawia to jednak, że w takim przypadku osoby korzystające z utworu w Polsce mogą na tej podstawie, swobodnie wykorzystywać dzieło. Korzystając z cudzego utworu musimy bowiem zweryfikować, czy zgodnie z krajową (np. polską) regulacją prawną autorskie prawa majątkowe wygasły. Współcześnie, ogólną zasadą obowiązującą w wielu krajach, w tym również w Polsce jest, iż wygaśnięcie autorskich praw majątkowych ma miejsce po 70 latach od śmierci twórcy. Pewne odmienności dotyczą utworów współautorskich (w tym przypadku okres 70 lat liczony jest od śmierci ostatniego ze współautorów) czy audiowizualnych (okres 70 lat liczony jest od najpóźniej zmarłego spośród: głównego reżysera, autora scenariusza, kompozytora muzyki czy twórcy dialogów). Jeżeli twórca utworu nie jest znany czas potrzebny do wygaśnięcia autorskich praw majątkowych liczony jest zaś od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu (czyli udostępnienia go publiczności za zgodą twórcy).

Ponieważ zgodnie m.in. z polską regulacją prawną okres 70 lat liczony jest w pełnych latach kalendarzowych, to właśnie 1 stycznia każdego roku do domeny publicznej trafiają nowe dzieła i tego dnia corocznie, w wielu krajach obchodzony jest Dzień Domeny Publicznej. 1 stycznia 2025 r. elementem domeny publicznej stanie się m.in. twórczość: Fridy Kahlo, braci Lumiére, Zofii Nałkowskiej czy Władysława Umińskiego[sd1] .

Co w praktyce oznacza, że utwór znalazł się w domenie publicznej?

Przejście utworu do domeny publicznej skutkuje możliwością wykorzystania cudzego dzieła (zarówno w całości jak i jego fragmentów) samodzielnie czy też jako elementu innego utworu nie tylko bez zezwolenia i nieodpłatnie, ale również do celów komercyjnych.

Dzieła znajdujące się w domenie publicznej możemy powielać, udostępniać innym osobom, wystawiać czy wyświetlać publicznie, jak również modyfikować oryginał utworu.

Warto jednak przypomnieć, że korzystanie z utworów należących do domeny publicznej nie może odbywać się całkowicie dowolnie. Po pierwsze należy pamiętać o obowiązku poszanowania autorskich praw osobistych twórcy (które mają nieograniczony czasowo charakter i nie wygasają wraz z wygaśnięciem autorskich praw majątkowych) – przejawem tego jest obowiązek wskazywania autora dzieła i źródła jego pochodzenia, a także wymóg dbałości o jego rzetelne wykorzystanie, w tym zachowanie spójności z „pierwowzorem” utworu.

Ponadto należy zwrócić uwagę, że wygaśniecie praw majątkowych do danego dzieła nie powoduje automatycznego wygaszenia autorskich praw majątkowych do utworów zależnych (np. tłumaczeń, reprodukcji) czy też praw pokrewnych do artystycznych wykonań utworów. O ile bowiem sam utwór może należeć już do domeny publicznej, to prawa do konkretnego, artystycznego wykonania przysługujące muzykom, wokalistom czy dyrygentowi mogą nadal podlegać ochronie, podobnie jak tłumaczenie dzieła literackiego z oryginału czy też twórcze aranżacje utworów muzycznych.

Dlatego też przed wykorzystaniem utworu należy nie tylko zweryfikować czy faktycznie, zgodnie z prawem państwa, w którym na mieć miejsce korzystanie z dzieła znajduje się ono w domenie publicznej jak również czy jest w niej interesująca nas forma utworu (np. jego cyfrowe zwielokrotnienie bądź aranżacja). Co więcej, także w przypadku korzystania z utworów należących do domeny publicznej należy niezmiennie apelować o korzystanie z legalnych źródeł, z których pobieramy dzieło.

Pełna LISTA AUTORÓW, którzy zmarli w 1954 r. jest dostępna na Wikipedii (w wersji językowej angielskiej). My zwróciliśmy szczególną uwagę na kilku twórców:

Frida Kahlo (1907 – 1954) – meksykańska malarka, słynąca z autoportretów. W jej sztuce znaleźć można dużo nawiązań do kultury indiańskiej i meksykańskiej. Często bywała łączona z prymitywizmem lub surrealizmem, choć od tego drugiego sama się odcinała. Częstym tematem jej prac jest cierpienie i ból fizyczny.

Auguste Lumière (1862 – 1954) – brat Louisa Lumière’a (1864 – 1948), z którym wspólnie udoskonalili kinetoskop wynaleziony przez Edisona i byli pionierami pionierzy kinematografii. Pierwszą projekcję złożoną z 10 kilkudziesięciosekundowych filmów, w tym słynnego „Wyjścia robotników z fabryki” obejrzało 28 grudnia 1895 roku 35 osób.

Henri Matisse (1869 – 1954) – był francuskim artystą wizualnym, znanym zarówno ze swojego użycia koloru, jak i płynnego i oryginalnego rysunku. Był rysownikiem, grafikiem i rzeźbiarzem, ale znany jest przede wszystkim jako malarz. Jest uważany za najsłynniejszego fowistę.

Zofia Nałkowska (1884 – 1954) – polska pisarka, publicystka i dramatopisarka. Debiutowała jako poetka, mając 14 lat w „Przeglądzie Tygodniowym” z 1898 wierszem „Pamiętam”. Do jej najważniejszych utworów należą: „Granica”, „Medaliony”, „Dom kobiet”, „Romans Teresy Hennert” i „Dzienniki czasu wojny”.

Leon Schiller (1887 – 1954) – polski reżyser, inscenizator, dyrektor teatru, pedagog, działacz teatralny, kompozytor, pieśniarz, tłumacz, krytyk i historyk teatru, twórca scenariuszy teatralnych i słuchowisk radiowych. Autor najsłynniejszej polskiej „Pastorałki”, której premiera odbyła się w 1922 roku.

Władysław Umiński (1865 – 1954) – polski pisarz i eseista tworzący w nurcie powieści przygodowej oraz fantastyki naukowej, popularnie nazywany „polskim Juliuszem Verne’em”, przyrodnik. Jego twórczość zawierała często akcenty patriotyczno-wolnościowe. W powieści „Samolotem naokoło świata” (1911) wprowadził polską nazwę aeroplanu – samolot. Zajmował się popularyzacją nauki i techniki.

W związku z odmiennymi przepisami obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych do tamtejszej domeny publicznej wchodzą dzieła opublikowane w roku 1929 (95 lat od daty pierwszej publikacji). Zaliczają się do nich m.in.:

„Melodia Broadway’u” – pierwszy film muzyczny i drugi laureat Oscara za najlepszy film, co czyni go pierwszym filmem dźwiękowym, który zdobył tę nagrodę.

„Orzechy kokosowe” – pierwszy film z udziałem Braci Marx.

„Pożegnanie z bronią” – powieść amerykańskiego pisarza Ernesta Hemingwaya (laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1954 r.), której akcja rozgrywa się podczas włoskiej kampanii I wojny światowej.

„Singin' in the Rain” – piosenka z tekstem Arthura Freeda i muzyką Nacio Herba Browna. Doris Eaton Travis zaprezentowała piosenkę na Broadwayu w The Hollywood Music Box Revue w 1929 r. Utwór został wykorzystany w 1952 r. w słynnym filmie muzycznym „Deszczowa piosenka”.

„Szantaż” – pierwszy film dźwiękowy Alfreda Hitchcocka i pierwszy brytyjski film dźwiękowy.

„What Is This Thing Called Love?” – piosenka napisana przez Cole'a Portera do musicalu „Wake Up and Dream”.

„Wściekłość i wrzask” – powieść Williama Faulknera, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1949 r. Drugi tom cyklu „Wina i odkupienie”.

Według prawa USA nagrania dźwiękowe wchodzą do domeny publicznej po 100 latach od daty pierwszej publikacji. W ten sposób w domenie publicznej znalazło się pierwsze nagranie „Błękitnej Rapsodii” George’a Gershwina.

W wyniku różnicy dotyczącej praw własności intelektualnej między Europą i Stanami Zjednoczonymi, Amerykanie mogą w ramach domeny publicznej już cieszyć się filmem „Pies andaluzyjski” Louisa Buñuela (premiera w 1929 roku), przy napisaniu którego Buñuel współpracował z Salvadorem Dalím, podczas gdy w Europie film ten wejdzie do domeny publicznej nie wcześniej niż w 2060 roku (Buñuel zmarł w 1983 r., a Dalí w 1989 r.).

Więcej o domenie publicznej i warunkach korzystania z niej dowiecie się z Przewodnika po prawie autorskim i artykułu „Wspólne dobra kultury. Domena publiczna i Creative Commons”.

Artykuł jest częścią projektu „Popularyzacja dostępu do kultury cyfrowej z legalnych źródeł”, w ramach którego powstał portal bazalegalnychzrodel.pl

Autor – Sara Dobrzańska, adwokat, Fundacja Legalna Kultura