Jakie stowarzyszenia w Polsce reprezentują twórców kultury? W których przypadkach należy zwracać się do nich, by uzyskać licencję na odtwarzanie utworu, a kiedy publiczne korzystanie z cudzej twórczości nie wymaga zgody organizacji zbiorowego zarządzania?

OZZ w polskim prawie

Działalność organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi jest określona przede wszystkim w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, gdzie wskazano, że takimi organizacjami są "stowarzyszenia zrzeszające twórców, artystów wykonawców, producentów lub organizacje radiowe i telewizyjne". Stosuje się do nich również przepisy ustawy z 1989 r. prawo o stowarzyszeniach. Podjęcie przez te organizacje działalności wymaga zezwolenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który sprawuje też nadzór nad nimi i może cofnąć zezwolenie na działalność. Funkcjonowanie organizacji zbiorowego zarządzania jest istotne tam, gdzie kończy się dozwolony użytek osobisty (prywatne korzystanie z utworów i dzielenie się nimi w kręgu znajomych i rodziny) i dozwolony użytek publiczny (np. prawo cytatu, korzystanie z utworu przez instytucje oświatowe). Działalność tych organizacji nie dotyczy również utworów znajdujących się w domenie publicznej (utwory do których wygasły majątkowe prawa autorskie i które nigdy nie były objęte ochroną majątkowo-prawną) oraz utworów na licencjach Creative Commons.

Poza tymi przypadkami, korzystanie z utworów wymaga uzyskania licencji, dzięki której użytkownik będzie mógł zgodnie z prawem korzystać z utworu, a jego twórca otrzyma należne mu wynagrodzenie.

Do działających w Polsce organizacji zbiorowego zarządzania zalicza się m. in.:

• Związek Producentów Audio Video ZPAV - zrzeszający producentów fonogramów i wideogramów;
• Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru, Filmu, Radia i Telewizji ZASP - zrzeszające artystów i twórców angażowanych m.in. w teatrach, filmie, telewizji, radiu, dubbingu;
• Stowarzyszenie Autorów ZAiKS - zrzeszające autorów piosenek, kompozytorów, dramaturgów, scenarzystów, poetów, choreografów, fotografików czy plastyków;
• STOART - zarządzające prawami autorskimi do artystycznych wykonań utworów słowno-muzycznych oraz muzycznych;
• Związek Polskich Artystów Plastyków ZPAP - zrzeszający artystów sztuk wizualnych, takich jak: grafika, malarstwo, rzeźba, architektura wnętrz, ceramika, tkanina, szkło, witraż, wzornictwo przemysłowe itp.;
• Stowarzyszenie Twórców Ludowych - zrzeszające twórców ludowych;
• Stowarzyszenie Dziennikarzy i Wydawców REPROPOL - działające na rzecz wydawców prasy;
• Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL - zarządzające i chroniące prawa autorskie w zakresie reprodukcji, wprowadzania do obrotu, wprowadzania do pamięci komputera, zwielokrotniania i rozpowszechniania, oraz chroniące majątkowe interesy twórców dzieł naukowych i technicznych;
• Stowarzyszenie Autorów i Wydawców COPYRIGHT POLSKA - działające na rzecz wydawców książki i prasy oraz twórców indywidualnych, zrzeszające autorów utworów naukowych, literackich, artystycznych, reportażowych, encyklopedycznych oraz wydawców tych utworów i organizacje działające w celu ochrony praw autorskich;
• Stowarzyszenie Filmowców Polskich SFP - zrzeszające ludzi filmu, w tym m.in.: operatorów, scenarzystów, montażystów, operatorów, aktorów, kaskaderów itp.;
• Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno - Muzycznych SAWP - zrzeszające wykonawców - wokalistów i instrumentalistów,
• Związek Polskich Artystów Fotografików ZPAF - zrzeszający osoby pracujące twórczo w dziedzinie fotografii.

Warto podkreślić, że np. publiczne odtwarzanie muzyki wymaga uiszczenia stosownej opłaty nie jednej organizacji zbiorowego zarządzania, ale kilku, bowiem każda z nich reprezentuje innych twórców. Tak więc uiszczając opłaty należy mieć na uwadze, że przykładowo ZAiKS chroni prawa autorów (np. kompozytorów), SAWP i STOART prawa wykonawców, a ZPAV prawa producentów fonogramów. Skoro zatem płyta z muzyką to jednocześnie dzieło autora, kompozytora oraz producenta, to odtwarzając muzykę w pubie czy dyskotece trzeba pamiętać o zapłaceniu stosownego wynagrodzenia wszystkim tym organizacjom, które chronią prawa autorskie wymienionych osób. W celu usprawnienia zarządzania prawami autorskimi organizacje zbiorowego zarządzania współpracują ze sobą i informują użytkowników o koniecznych opłatach w innych stowarzyszeniach.

Przyjrzyjmy się najczęstszym sytuacjom, kiedy korzystając z twórczości, nie trzeba zwracać się o zgodę do organizacji zbiorowego zarządzania.

Na własny użytek

Dozwolony użytek prywatny, czyli prawo do nieodpłatnego korzystania bez zezwolenia twórcy w zakresie własnego użytku osobistego, który obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów w gronie rodziny i znajomych. Należy pamiętać, że dozwolony użytek osobisty nie dotyczy gier  oprogramowania oraz utworów architektonicznych (w zakresie budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego).

Działalność edukacyjna

Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe mogą na potrzeby ilustracji treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w badaniach naukowych, korzystać z utworów (w oryginale i w tłumaczeniu) oraz je zwielokrotniać. Taką sytuację nazywamy potocznie wyjątkiem edukacyjnym.  Ponadto instytucje oświatowe, jak szkoły i uczelnie mogą - pod warunkiem, że nie czerpią z tego korzyści finansowych - użyczać egzemplarze utworów, udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych. Użytek publiczny odnosi się do wszystkich kategorii utworów rozpowszechnionych oprócz programów komputerowych. Na przykład w szkołach nauczyciele korzystają z utworów filmowych, muzycznych i plastycznych jako uzupełnienie programu nauczania, sposób na zachęcenie uczniów do odkrywania nowych tematów i zgłębiania wiedzy. Należy pamiętać, że instytucje naukowe i oświatowe wykorzystując utwory do celów dydaktycznych lub do prowadzenia własnych badań muszą to robić w związku z prowadzoną działalnością. Wyświetlanie w szkole filmu niezwiązanego z programem nauczania (np. z okazji Mikołajek) nie jest już objęte wyjątkiem dydaktycznym. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych dopuszcza również nieodpłatne publiczne wykonywanie lub odtwarzanie utworów w czasie imprez szkolnych oraz akademickich, (jeżeli nie pobiera za to opłat i artyści/wykonawcy nie otrzymują wynagrodzenia). Istotne jest jednak, aby powyższe imprezy nie miały charakteru reklamowego, wyborczego bądź promocyjnego, powinny być jednorazowe, okazjonalne, nie cykliczne. Uregulowanie to znajduje zastosowanie np. do organizowanych w szkołach akademii i występów z okazji Dnia Dziecka czy zakończenia roku szkolnego.

Domena publiczna i Creative Commons

Znajdują się na niej utwory, z których możemy korzystać bez zgody twórców, ich spadkobierców czy podmiotów dysponujących autorskimi prawami majątkowymi. Chodzi tu o utwory, do których autorskie prawa majątkowe wygasły albo też nigdy nie powstały. Autorskie prawa majątkowe wygasają po upływie 70 lat od końca roku kalendarzowego, w którym zmarł twórca, a jeśli utwór jest dziełem co najmniej dwóch twórców, wówczas upływ 70 lat liczymy od śmierci ostatniego z nich. Natomiast jeśli twórca nie jest znany, a prawa autorskie przysługują innemu podmiotowi, termin 70 lat liczymy od daty pierwszego rozpowszechnienia dzieła. By zweryfikować ostatecznie, czy prawa majątkowe do dzieła wygasły można skorzystać z "kalkulatora" domeny publicznej: domena.koed.org.pl. Informacje na temat zbiorów utworów należących do domeny publicznej są zaś dostępne na stronie internetowej: www.domenapubliczna.org/zasoby.

Drugą kategorią utworów, których dopuszczalny zakres wykorzystania jest szerszy niż wynika z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, są dzieła udostępnione przez twórców na warunkach licencji Creative Commons (CC). Warto zaznaczyć, że tzw. wolne licencje (w tym właśnie licencje Creative Commons) wynikają z ustawowego prawa twórcy do dysponowania swoim dziełem. Licencja CC to nic innego jak gotowy tekst prawny, z którego twórca może skorzystać określając sposoby korzystania z utworu. Polskie teksty licencji CC można znaleźć na stronie www.creativecommons.pl.

Muzykę do użytku komercyjnego, która nie jest objęta obowiązkiem uzyskania licencji (opłaty) od organizacji zbiorowego zarządzania można także zakupić. Korzystać możemy z dystrybucji cyfrowej wyszukując kategorię muzyki tzw. royalty free, co oznacza rodzaj licencjonowania ograniczony do jednorazowej opłaty za korzystanie z utworu, bez konieczności ponoszenia późniejszych opłat tantiemowych (przykładowa strona: www.soundimage.pl). Muzykę autorów niezrzeszonych w organizacjach zbiorowego zarządzania można także kupić na nośniku fizycznym - płycie CD.

Karolina Mackiewicz-Ball, Kancelaria Mamczarek i Migdalska

Artykuł napisany w ramach Społecznej kampanii Legalna Kultura. Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.