W jaki sposób prawo chroni nas przed kradzieżą treści? Gdzie przebiega granica prawa cytatu, a gdzie inspiracji? Czy kradzież pomysłu jest plagiatem?

Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, której jednym z podstawowych przejawów jest prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo. Szczególnym przypadkiem naruszenia autorskich praw osobistych i prawa twórcy do autorstwa jest plagiat. W ustawie Prawo autorskie nie znajdziemy jego legalnej definicji, jednak w powszechnym rozumieniu i poprzez przepisy regulujące ochronę praw twórców (np. art. 115 PrAut), należy uznać, że plagiat polega na świadomym i bezprawnym przywłaszczeniu sobie autorstwa cudzego utworu, niezależnie od jego formy, treści, miejsca publikacji, czy objętości. Plagiatem zatem będzie zarówno wykorzystanie całości utworu, jego znacznej części, jak i niewielkiego fragmentu bez wprowadzania do niego zmian (plagiat jawny) bądź w postaci przetworzonej, ale bez wskazania autora utworu pierwotnego (plagiat ukryty).

Dozwolone korzystanie z utworów chronionych

Ustawodawca przewidział sytuacje, w których dozwolone jest korzystanie z chronionych utworów bez konieczności uzyskania zgody ich autora, oraz zapłaty na jego rzecz wynagrodzenia. W kontekście ryzyka uznania pewnych form wykorzystania utworu za plagiat, podkreślić należy, że podstawową zasadą korzystania z utworów w granicach dozwolonego użytku jest wskazanie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z uwzględnieniem istniejących w tym zakresie możliwości.

Plagiatem nie będzie przytaczanie urywków rozpowszechnionych utworów literackich, plastycznych, fotograficznych lub nawet całych utworów, jednak w uzasadnionym i określonym w ustawie zakresie. Tzw. prawo cytatu pozwala zatem na przytaczanie fragmentów rozpowszechnionych już utworów. Nie jest to jednak prawo nieograniczone, ponieważ tego rodzaju zapożyczenia nie mogą stanowić znacznej części nowego utworu, który mimo wszystko musi zawierać istotne przejawy oryginalności, a cytat powinien pełnić jedynie rolę pomocniczą.

Plagiatem nie będzie także dozwolone i zgodne z prawem opracowanie utworu, poprzez np. jego przeróbkę, adaptację, czy tłumaczenie. W takim przypadku jednak konieczna jest zgoda autora oraz stosowne porozumienie (umowa) co do należnego mu wynagrodzenia. Na egzemplarzach opracowania wskazany powinien być zarówno twórca jak i tytuł oryginału (utworu pierwotnego). W przypadku niespełnienia tych wymogów dochodzi do naruszenia autorskich praw majątkowych, a twórca ma prawo do dochodzenia roszczeń.

Twórca powinien mieć także świadomość, że jego dzieło może stanowić inspirację (impuls) dla powstania innego utworu. Wówczas utwór inspirowany jest utworem samodzielnym (nie stanowi plagiatu), o ile posiada cechy oryginalności i nie zawiera fragmentów cudzego utworu, który stanowił jedynie bodziec do jego powstania.

Poza przypadkami dozwolonego użytku (wykorzystania) chronionego utworu, każde bezprawne przypisanie autorstwa cudzego dzieła stanowi de facto kradzież własności intelektualnej, która jest penalizowana przez ustawodawcę, poprzez szereg roszczeń przysługujących twórcom w stosunku do plagiatorów ich dzieł.

Prawa twórcy

W pierwszej kolejności uprawnionemu autorowi, którego prawa zostały naruszone przysługuje ochrona na podstawie art. 78 PrAut i wskazane w nim roszczenia niemajątkowe i majątkowe. Istotne jest, że przysługuje ona także w sytuacji zagrożenia naruszenia autorskich praw osobistych. Już wówczas twórca może żądać zaniechania działania, które narusza jego prawa. Jest to roszczenie o charakterze prewencyjnym, które ma zapobiec naruszeniu praw twórcy, ale może być wystosowane przez twórcę także, gdy doszło już do naruszenia i istnieje ryzyko dalszych bezprawnych działań plagiatora. Występując z takim roszczeniem twórca powinien w sposób jak najbardziej dokładny opisać działania jakie mają zostać zaniechane, aby możliwe było ich skuteczne wyegzekwowanie w przypadku wydania wyroku przez sąd.

W przypadku gdy doszło już do naruszenia praw autorskich, twórca może żądać aby plagiator dopełnił czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia poprzez np. złożenie publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. Sposób realizacji tego roszczenia powinien odpowiadać celowi i rodzajowi naruszenia oraz nadawać się do wyegzekwowania w drodze przymusu. Może także obejmować nakaz podjęcia przez plagiatora kilku czynności, które dopiero łącznie pozwolą na usunięcie skutków naruszenia praw twórcy. Złożenie publicznego oświadczenia jest jedynie przykładem, zamiast którego sąd może orzec np. obowiązek podania wyroku do publicznej wiadomości, zniszczenie egzemplarzy utworu itp., w zależności od roszczenia twórcy i adekwatności zobowiązania do stopnia naruszenia.

W zakresie roszczeń majątkowych twórca może wystosować żądanie zasądzenia przez sąd odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Roszczenie to ma charakter kompensacyjny i służy wyrównaniu poczucia krzywdy doznanej przez twórcę w związku z przywłaszczeniem autorstwa jego dzieła. Jest również fakultatywne, dlatego też to sąd decyduje zarówno o zasadności zasądzenia zadośćuczynienia jak i jego wysokości, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności danej sprawy. Twórca zamiast zadośćuczynienia może żądać zasądzenia od plagiatora określonej sumy pieniężnej na wskazany przez twórcę cel społeczny.  Twórca powinien mieć także świadomość, że jeżeli na skutek naruszenia autorskich praw osobistych poniósł jakąś szkodę majątkową, może dodatkowo żądać jej naprawienia. Z uwagi na długotrwałość procesów sądowych, twórca dla skutecznej ochrony swych praw powinien wystąpić z wnioskiem o zabezpieczenie swoich roszczeń na czas trwania procesu.

Kary za kradzież własności intelektualnej

Popełnienie plagiatu stanowi także przestępstwo, a jego konsekwencją jest odpowiedzialność karna uregulowana w art. 115 PrAut, zgodnie z którym przywłaszczenie sobie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania zagrożone jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Dla odpowiedzialności plagiatora nie ma znaczenia cel w jakim działał, ani okoliczność, czy utwór został upubliczniony. Przestępstwo przywłaszczenia autorstwa zostaje już bowiem popełnione w momencie przypisania sobie autorstwa cudzego dzieła.

Przestępstwa z art. 115 PrAut ścigane są z oskarżenia publicznego, co oznacza, że uprawnione organy z urzędu podejmują stosowne czynności w chwili powzięcia wiadomości o możliwości popełnienia przestępstwa (np. na skutek zawiadomienia złożonego przez twórcę na Policji).

Twórcy powinni mieć na uwadze, że na gruncie ustawy Prawo autorskie za plagiat nie będzie uznane np. kopiowanie pomysłów, koncepcji czy idei, ponieważ ochronę ustawodawca przewidział jedynie dla konkretnego sposobu ich wyrażania (tj. np. publikacji, fotografii, obrazu itp.). Przypisanie sobie autorstwa w/w dóbr niematerialnych będzie plagiatem, ale nie naruszeniem Prawa autorskiego. Wówczas jednak, twórca może skorzystać z ochrony jaką gwarantuje Kodeks cywilny w zakresie naruszenia dóbr osobistych, za które uznaje się także twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Zgodnie z art. 24 KC, gdy w/w dobra osobiste twórcy zostały chociażby zagrożone cudzym działaniem, może on żądać jego zaniechania, zakładając iż nie jest ono bezprawne. Gdy doszło już do naruszenia autor może żądać od plagiatora dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, tj. np. złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. publikacja oświadczenia w prasie). Twórca może także żądać zadośćuczynienia lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez twórcę cel społeczny. Jeżeli naruszenie dobra osobistego twórcy spowodowało szkodę majątkową, twórca może wówczas żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych przewidzianych w Kodeksie. Katalog przysługujących roszczeń jest w zasadzie analogiczny do tego sformułowanego na gruncie ustawy Prawa autorskiego.

Julita Nowak, radca prawny w Mamczarek i Migdalska Kancelaria Radców Prawnych

Artykuł pierwotnie opublikowany na łamach Gazety Prawnej.