Jazz to ten szczególny rodzaj muzyki, który uwielbia sztukę improwizacji. Tak powstają niepowtarzalne dzieła sztuki, a każdy koncert różni się od poprzedniego. Dlatego też jazz jest również niezwykle interesujący z punktu prawa autorskiego. Ciężko jest bowiem zamknąć muzykę wolności i buntu w ścisłe ramy prawne.

Szczypta historii

Początki jazzu datuje się na okres pomiędzy rokiem 1890 a 1900. To właśnie wtedy ulice Nowego Orleanu zalało specyficzne połączenie zachodnioafrykańskiej muzyki ludowej z dźwiękami popularnymi wówczas w tzw. świecie Zachodu (Europa-USA). Powstanie jazzu to jednak proces złożony i wielofazowy, stąd wnikliwe zagłębianie się w poszukiwaniu jego korzeniu należy zostawić ekspertom i to w ich publikacjach należy szukać odpowiedzi na stawiane w takim kontekście pytania. Nie zmienia to faktu, iż, pomimo że jazz wiązany jest z akademickim wykształceniem i okrągłymi dźwiękami szlifowanymi w sterylnych salach elitarnych nowojorskich konserwatoriów, jego fundamentem pozostaje społeczne nieposłuszeństwo i sięganie po wolność – zarówno tę obywatelską, jak i artystyczną. Pod względem czysto muzycznym najlepiej widać to było w latach 60, wraz z coraz większą popularności awangardowych form, które ostatecznie doprowadziły do powstania free jazzu – nowoczesnego gatunku opartego na swobodzie harmonicznej, kolektywnych improwizacjach oraz dominujących wpływach muzyki etnicznej – głównie afrykańskiej. Mimo, że tę „wolność” czuć już było trochę wcześniej – choćby za sprawą takich wykonawców jak Charlie Parker, Charles Mingus czy John Coltrane – to dopiero sukces Ornette'a Colemana, Cecila Taylora czy Alberta Aylera sprawił, że free jazz na dobre zadomowił się na amerykańskiej scenie. Charakterystyczne dla tego gatunku elementy improwizacyjne, choć oczywiście znane i wykorzystywane wcześniej, dopiero wówczas zaczęły stanowić ciekawe konstrukcje aranżacyjne i zyskały tak ogromną siłę wyrazu, a dziś stanowią ciekawy przedmiot do prawno-autorskiej analizy.

Improwizacja a prawo autorskie

Improwizacja powstaje zazwyczaj wokół wspólnego muzycznego mianownika, w tym wypadku tzw. tematu – głównej osi utworu. Tematem może być parę dźwięków, ale równie dobrze sprawdzają się bardziej rozbudowane aranże – niezależnie od tego, chodzi o znalezienie pewnej wspólnej muzycznej ścieżki i podążanie nią wraz z rozwojem improwizacji. Temat może być autorski, ale muzykom często zdarza się grać standardy, czyli popularne utwory lub ich fragmenty, należące do kanonu gatunku. O wiele ciekawsza, z naszego punktu widzenia, jest ta druga opcja. Mamy bowiem wówczas do czynienia z utworem zależnym – opracowaniem lub w niektórych przypadkach, utworem inspirowanym. Różnica pomiędzy tymi kategoriami jest niejasna, a w środowisku prawniczym od lat panuje spór nad jej wyznaczaniem. Polskie prawo autorskie (a w zasadzie jego stosowanie) jest kazuistyczne i indywidualne – stąd brak spójnych, ogólnych narzędzi do jego interpretacji.

W dużym skrócie utwór inspirowany jest samodzielnym utworem, nieobarczonym żadnym prawem osób trzecich. Co prawda powstaje pod wpływem jakiegoś innego dzieła, lecz jego indywidualny charakter decyduje o jego samoistności. Utwór zależny to sprawa nieco bardziej skomplikowana. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych prezentuje w tym zakresie dość ubogie zasoby wiedzy – „Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.” [2] „Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły (…).”[1] Z tej normy wyłania się pewna uniwersalna zasada – przerabiać, modyfikować, aranżować po swojemu – bez ograniczeń. Dopiero korzystanie z takiego utworu (pomimo, że ust. 1 przyznaje mu status niezależnego dzieła), czyli rozpowszechnianie, udostępnianie czy sprzedaż, będzie się wiązało z obowiązkiem uzyskania zgodny autora utworu, który został przerobiony. Z czego to wynika? Z prawa do integralności utworu, które jest jednym z praw autorskich przysługujących twórcom. U jego podstaw leży metafizyczna wieź artysty z własną sztuką.

Jak to się ma do improwizacji jazzowej? Zakładając, że dzieje się na żywo, na koncercie z udziałem publiczności, dochodzi do rozpowszechnienia utworu. Jeżeli improwizacja prowadzona jest wokół znanego standardu i nie będzie zbytnio odbiegała od oryginały, wówczas, oczywiście czysto teoretycznie, mamy do czynienia z sytuacją, w której improwizujący muzycy naruszają prawa autorskie, twórcy utworu pierwotnego – autora lub współautorów standardu. Zgodnie z przytoczonym wyżej przepisem, na jakiekolwiek publiczne muzykowanie tego typu potrzebna jest ich zgoda. Nie będzie natomiast problemu, jeżeli temat zostanie potraktowany jako pretekst i inspiracja do zbudowania całkowitej, zamkniętej formy. Jak już wspomniałem granica jest tutaj niezwykle płynna i trudna do uchwycenia, a o ostatecznym kształcie decydują niuanse. Improwizacje w stylu nowoorleańskim, np. na bazie standardu Sobbin’ Blues, pozostawiają warstwy harmoniczne i rytmiczne w formie praktycznie niezmienionej. Taka improwizacja jest ewidentnym rozwinięciem tematu i w wielu miejscach utworu do niego nawiązuje. Z kolei improwizacje free jazzowe – nawet jeśli zbudowane na temacie – są totalnie dekonstrukcyjne i oderwane od przyjętych standardów. Dość istotny w tym kontekście jest również wspólny „bagaż treściowy”, który łączy utwór zależny z pierwotnym. Budowanie improwizacji wokół objętego ochroną tematu, może ingerować w należne autorowi prawo do integralności utworu.[2] Ważne, aby utwór zależny przekazywał te same treści co utwór pierwotny, ale w inny sposób, za pomocą innych środków wyrazu. Improwizacje oparte na cudzym temacie, przekręcające jednak jego wyraz i próbujące wycisnąć z dźwięków nowe światy, będą zatem prawie zawsze zaliczane do kategorii utworów inspirowanych.

Oczywiście wielu muzyków jazzowych zdaje sobie sprawę z tego, że improwizacje to utwory zależne, ale zdecydowana ich większość uznaje, że modyfikowanie tematów jazzowych oraz tworzenie do nich improwizacji bez zgody autora jest rzeczą normalną, wynikającą z samej istoty tej muzyki – z jej charakteru. Badanie przeprowadzone prawie 10 lat temu[3], pokazało, że ponad 80% pytanych muzyków przyznało, że nigdy nie ubiegało się o zgodę autora utworu jazzowego o zgodę na jego modyfikację. Ponadto blisko 90% kompozytorów tworzących muzykę jazzową przyznało, że godzą się i liczą się z tym, że ich kompozycje będą w przyszłości modyfikowane i dekonstruowane przez muzyków jazzowych podczas koncertów z udziałem publiczności. Pomimo tego, że brak takiego zezwolenia wiąże się z naruszeniem uprawnień kompozytorów, nie spotkano się jeszcze z sytuacją (przynajmniej w Polsce), w której stroną pozwaną, w postępowaniu o ochronę praw autorskich, był improwizujący muzyk jazzowy. Mamy tutaj bowiem świetny przykład stosowania zwyczaju[4] w przeciwstawieniu do prawa stanowionego – wynikającego wprost z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Tekst powstał z okazji Międzynarodowego Dnia Jazzu – święta proklamowanego w listopadzie 2011 roku na 36. sesji Konferencji Generalnej UNESCO. Ustanowienie Dnia Jazzu ma na celu podniesienie świadomości społeczności międzynarodowych na temat sztuki jazzu, jego korzeni, stylów i oddziaływań oraz podkreślenie znaczenia tego gatunku muzyki jako ważnego środka komunikacji społecznej. Celem obchodów jest uznanie dla sztuki jazzu i jego przedstawicieli, którzy na przestrzeni dziesięcioleci wykreowali wiele gatunków i stylów jazzowych oraz ukazanie jazzu jako pięknej muzyki, dającej ludziom radość i satysfakcję.

Wybierając zweryfikowane źródła wspierasz muzyków jazzowych na całym świecie.

Autor: Paweł Kowalewicz, prawnik