Beniamin Rozenfeld. Rysownik getta warszawskiego, konspirator, powstaniec.

Pięć rysunków Beniamina Rozenfelda odnaleziono po wojnie w pierwszej części Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego, wydobytej spod gruzów w 1946 roku. Przez wiele dekad ich autora uważano za nieznanego, mimo że na początku lat 50. Józef Sandel ustalił jego tożsamość na podstawie relacji naocznego świadka, Dory Zajczyk. Tożsamość autora szkiców została niedawno potwierdzona przez dr Agnieszkę Żółkiewską, której ustalenia przedstawiamy poniżej.

Biografia do 1939 roku

Beniamin (Benek) Rozenfeld urodził się w 1909 (wg innego źródła: 1912) roku we Lwowie jako syn Miny i Natana. Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, który ukończył z tytułem inżyniera w 1936 roku. Uprawiał malarstwo i rzeźbę.

Pierwsze lata okupacji spędził we Lwowie. Po zajęciu miasta przez Niemców przedostał się do Warszawy i przebywał w getcie warszawskim. 

Wojnę przeżyło dwóch braci Beniamina Rozenfelda: Józef (Leopold) i Edward. Obaj osiedlili się na stałe w Izraelu. Józef nadał swojemu synowi imię po bracie, Beniaminie. Syn Edwarda, Alon Oleartchik, jest znanym izraelskim muzykiem. 


Beniamin Rozenfeld „Fundusz pogrzebowy”. Fot. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

W getcie warszawskim

Podczas okupacji hitlerowskiej Rozenfeld przebywał w getcie warszawskim. Współpracował z konspiracyjną grupą „Oneg Szabat”. Na jej zamówienie stworzył cykl rysunków na temat życia w getcie i poza jego murami. 7 marca 1942 roku pięć rysunków, opatrzonych obszernymi komentarzami, przekazał skarbnikowi grupy, Menachemowi Kohnowi, za co otrzymał gratyfikację w wysokości 100 złotych.

Według Ruty Sakowskiej, Rozenfeld mógł współpracować z Centosem lub inną podlegającą mu placówką, na co wskazuje podobieństwo rysunku artysty, zatytułowanego „Pogrzeb wózkarzowej”, do ilustracji wykonanej przez anonimowego nastoletniego autora w gazetce internatu przy ul. Gęsiej 6-8, „Głosu Domu Chłopców” z 10 lutego 1941 roku.


Beniamin Rozenfeld „Pogrzeb wózkarzowej”. Fot. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Jeszcze inna, niepotwierdzona hipoteza mówi, że mógł być dyrektorem i wykładowcą kursów zawodowych przy Radzie Żydowskiej. Według doniesień „Gazety Żydowskiej” prowadził je inżynier B. Rozenfeld.

Wiele wskazuje natomiast na to, że jest on tożsamy z artystą, który otrzymał I nagrodę (300 zł) w konkursie na plakat propagandowy akcji Pomocy Zimowej, ogłoszony na przełomie 1941 i 1942 roku.

Okres spędzony po „aryjskiej” stronie

Prawdopodobnie latem 1942 roku, w trakcie masowych deportacji do Treblinki, przedostał się na „aryjską” stronę w Warszawie. Ukrywał się w mieszkaniu przy ulicy Ogrodowej 29 pod przybranym nazwiskiem Jan Różyński, utworzonym od jego żydowskiego nazwiska. Razem z najmłodszym bratem, Józefem (Edwardem) Rozenfeldem, który zatrudnił się jako pastuszek u sióstr szarytek w Warszawie, korzystał z opieki Żydowskiego Komitetu Narodowego. W dalszym ciągu jednak utrzymywał kontakty z gettem. Zajmował się przemytem żywności na jego teren, m.in. dla rodziny zaprzyjaźnionego z nim historyka sztuki, Szymona Zajczyka. Według powojennej relacji żony Zajczyka, Dory (Natalii) Zajczyk, Rozenfeld wybudował w getcie sieć bunkrów mogących pomieścić około 100 osób, wyposażonych w elektryczność, bieżącą wodę i wentylację.

Beniamin Rozenfeld „Szpital po "tamtej stronie"”. Fot. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Jesienią 1943 Rozenfeld przyłączył się do Gwardii Ludowej (potem Armii Ludowej). Działając w jej szeregach, przybrał pseudonim „Janek”. Wykonywał pracę konspiracyjną polegającą na sporządzaniu komunikatów z nasłuchów radiowych z radioodbiornika ukrytego w piecu wynajmowanego przez niego pokoju. Gotowe komunikaty przekazywał łączniczce Krystynie Wójcickiej. Oprócz działalności konspiracyjnej zajmował się pracą artystyczną. Malował miniatury i tworzył projekty, m.in. zaprojektował gabinet powojennego premiera Polski w stylu gdańskim. Wykonał także afisze propagandowe Armii Ludowej nawołujące do przystąpienia do zbrojnego zrywu przeciwko okupantowi w Warszawie.  

W sierpniu 1944 roku wziął udział w powstaniu warszawskim jako podporucznik III batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej. Walczył na Starym Mieście, a po jego kapitulacji przeszedł kanałami na Żoliborz. Poległ 10 września 1944 roku (według B. Meirtchaka w sierpniu 1944 roku). Został pochowany w mogile zbiorowej z 21 żołnierzami powstania na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Jego grób znajduje się w kwaterze B6.


Beniamin Rozenfeld „ Punkt etapowy”. Fot. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Artystyczna spuścizna gettowa Rozenfelda

Rysunki zostały wykonane techniką mieszaną: tuszem, węglem i kredką. Według dołączonego do nich odręcznego komentarza, sporządzonego przypuszczalnie przez samego artystę, powstały w okresie 14 i 16 grudnia 1941 roku. Z wyjątkiem jednego rysunku, zatytułowanego Szpital po „tamtej stronie”, przedstawiają one osoby, miejsca i sceny z życia getta warszawskiego. Ich tematyka koncentruje się wokół podstawowych doświadczeń większości mieszkańców żydowskiej dzielnicy zamkniętej: głodu, choroby, śmierci i przemocy. Według Urszuli Makowskiej rysunki zapewne stanowiły część dwóch zaplanowanych przez malarza cyklów, na co wskazują pozostawione przez niego nagłówki komentarzy: „Z cyklu „Mali szmuglerzy”” i „Z cyklu „Szpitale””. Pierwszy cykl reprezentują dwa rysunki: „Punkt etapowy” i „Chaimek Sztarkman”, drugi jeden rysunek: „Szpital po „tamtej stronie””. Zakładam, że dwa pozostałe rysunki: „Fundusz pogrzebowy” i „Pogrzeb wózkarzowej”, mogły powstać z myślą o stworzeniu trzeciego cyklu.

Autorka: dr. Agnieszka Żółkiewska


Beniamin Rozenfeld „Chaimek Sztarkman”. Fot. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Szkice Beniamina Rozenfelda i dokumenty związane z twórcą znajdują się na portalu delet.pl

Publikacja artykułu dzięki uprzejmości Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma – artykuł źródłowy