Zachowanie dziedzictwa kulturowego kinematografii polskiej to główne zadanie Filmoteki Narodowej. Właśnie mija 60. rocznica funkcjonowania instytucji.

Filmoteka Narodowa w Warszawie została powołana mocą Uchwały Prezydium Rządu z 29 kwietnia 1955 roku jako Archiwum Filmowe w Warszawie. Był to jeden mały pokoik, wypożyczony we frontowym gmachu przy ul. Puławskiej 61. W nim zagnieździło się trzech ludzi, a w oddali, w Państwowym Instytucie Sztuki przy ulicy Długiej, urzędował profesor Jerzy Toeplitz. On był projektodawcą, inicjatorem, przewodniczącym Rady Archiwum. Tak wspominał siedzibę Filmoteki Bolesław Michałek - filmoznawca, ówczesny pracownik Archiwum. („Duch filmoteczny”, Miesięcznik Kino).

Niezmiennie pod tym samym adresem…

Swoją działalność Filmoteka rozpoczęła oficjalnie 15 czerwca 1955 roku. We wrześniu w Warszawie odbył się Kongres Międzynarodowej Federacji Archiwów Filmowych (FIAF) - organizacji zrzeszającej większość archiwów filmowych na świecie, którego Filmoteka Narodowa jest członkiem od początku swego istnienia. A to dzięki profesorowi Jerzemu Toeplitzowi, przewodniczącemu FIAF-u w latach 1948-1972. W 1961 roku Zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki nazwa instytucji została zmieniona na Centralne Archiwum Filmowe, a następnie (w 1970 r.) na Filmoteka Polska. Siedemnaście lat później (w 1987 r.) została wpisana do rejestru narodowych instytucji kultury i przemianowana na Filmotekę Narodową. Statutowym zadaniem Filmoteki jest ochrona narodowego dziedzictwa kulturalnego w dziedzinie kinematografii oraz upowszechnianie kultury filmowej. Jej zbiory taśm filmowych i archiwaliów należą do jednych z największych w Europie. Przywróciła polskiej kulturze najcenniejszą kolekcję taśm filmowych: ok. 75% polskich filmów fabularnych z okresu 1930 – 1939 oraz 5 % polskich filmów niemych,
w tym najstarszy polski zabytek kinematografii – film „Pruska kultura” z 1908 roku. Jako państwowa instytucja kultury Filmoteka podlega Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Finansowana jest (w ok. 50%) ze środków budżetowych Ministerstwa.

Od marca 2009 roku Filmoteka jest członkiem Association des Cinémathèques Européennes – ACE, europejskiego stowarzyszenia zrzeszającego archiwa filmowe, którego celem jest podejmowanie działań na rzecz ochrony europejskiego dziedzictwa kulturowego w kinematografii, także poprzez reprezentowanie wspólnych interesów wobec instytucji europejskich, w tym Komisji Europejskiej i Europejskiego Parlamentu. Dyrektor Filmoteki Narodowej jest członkiem zarządu tej prestiżowej organizacji.

Filmoteka kulturotwórcza

Choć przedmiotem działania Filmoteki jest niezmiennie statutowa ochrona narodowego dziedzictwa kulturalnego w dziedzinie kinematografii oraz upowszechnianie kultury filmowej, jej działalność, wcześniej oparta głównie na archiwizacji i konserwacji przechowywanych taśm filmowych, od kilku lat dynamicznie poszerza się o prężne działania kulturotwórcze. Znacząca większość wydarzeń kulturalnych odbywa się w zmodernizowanym w 2012 roku stołecznym kinie Iluzjon – Muzeum Sztuki Filmowej, które -dzięki wsparciu MKiDN - nie tylko stało się własnością Filmoteki, lecz także wpisane zostało do krajowego rejestru zabytków. Filmoteka prowadzi coraz szerzej zakrojoną aktywność edukacyjną - poprzez działalność właśnie w Iluzjonie oraz projekty realizowane w blisko dwustu kinach z Sieci Kin Studyjnych i Lokalnych w całym kraju. Instytucja współpracuje na tym polu z ważnymi partnerami – m.in. Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Kinematografii w Łodzi, Zachętą - Narodową Galerią Sztuki, Google Cultural Institute oraz festiwalami takimi jak: Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, MFF T-mobile Nowe Horyzonty, MFF Camerimage, Cinema Ritrovato w Bolonii, Film Polska w Berlinie i wieloma innymi. Filmoteka uczestniczyła też na szeroką skalę w ważnych wydarzeniach kulturalnych, m.in. w obchodach 200. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina. 9 października 2010 w nieistniejącej już Reducie Banku Polskiego w Warszawie odbył się pokaz jednego z najstarszych filmów poświęconych kompozytorowi – „Miłość i łzy Chopina” („La valse de l’adieu”) z 1927 roku w reżyserii Henry’ego Roussela. Inspirowaną utworami Chopina, autorską wizję muzyki do tego obrazu przedstawił pianista i kompozytor muzyki filmowej, laureat Grammy 2014 - Włodek Pawlik. Impreza zorganizowana została we współpracy z Miastem Stołecznym Warszawa (w ramach starań m.st. Warszawy o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016) przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Biura Obchodów Chopin 2010. Z tej okazji wydane zostało trzypłytowe wydawnictwo „Chopin. Filmowe Motywy”, zawierające poświęcone kompozytorowi filmy fabularne. W 2011 roku, w ramach programu kulturalnego pierwszej polskiej prezydencji w Unii Europejskiej, Filmoteka pokazała film z legendą kina niemego Polą Negri – „Mania. Historia pracownicy fabryki papierosów” (z 1918). Film ten, będący jedną z pierwszych w Europie rekonstrukcją cyfrową w technologii 4K, został zaprezentowany z muzyką na żywo - specjalnie skomponowaną przez maestro Jerzego Maksymiuka - między innymi w Warszawie, Paryżu, Madrycie, Londynie, Kijowie i Berlinie, wzbudzając bardzo pozytywne reakcje publiczności. Rok później odbyła się re-premiera jednego z największych filmów, które powstały w okresie międzywojennym - „Pana Tadeusza” ( z 1928 roku) w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego, z kapitalną muzyką Tadeusza Woźniaka. Cykl wielkich re-premier dopełniło dzieło „Zew morza” wyreżyserowane przez jednego z najznamienitszych twórców kina międzywojennego - Henryka Szaro, do którego powstała znakomita kompozycja Krzesimira Dębskiego. W 2014 roku, 40 lat po premierze polskiej superprodukcji „Potop” (1974) w reżyserii Jerzego Hoffmana, Filmoteka Narodowa przedstawiła na FPFF w Gdyni zrekonstruowaną i na nowo zmontowaną skróconą wersję filmu zatytułowaną „Potop Redivivus”, a w 2015 roku wydała album pod tym samym tytułem oraz płytę z odrestaurowanym obrazem.

Iluzjon - miejsce magiczne

Iluzjon znajduje się pod opieką Filmoteki i ceniony jest za ambitny repertuar – połączenie klasyki, nowości i dokumentów – oraz organizację nietuzinkowych wydarzeń filmowych, m.in.: pokazów specjalnych, spotkań z filmowcami (Mike'iem Leigh, Jiřím Menzlem, Jerzym Hoffmanem), seansów z muzyką na żywo (Święto Niemego Kina), festiwali (Warszawa Singera, Planete+ Doc Film Festiwal, Watch Docs, rozdanie Polskich Nagród Filmowych Orły).

Budynek przy ul. Narbutta 50A zaprojektował w 1948 roku Mieczysław Piprek jako kino Stolica (wybudowane w latach 1949-1950). Przebudowa kina miała na celu modyfikację techniczną zabytkowego budynku i jednocześnie przywrócenie jego dawnej świetności. Powstały dwie sale projekcyjne: sala Stolica ze sceną z orkiestronem przed ekranem oraz sala Mała Czarna, obie wyposażone w nowoczesny sprzęt audiowizualny. Oryginalne elementy wyposażenia wnętrza, np. tkanina na ścianach (żakard „kolumny” wykonany przez słynną Spółdzielnię Artystów „Ład” na przełomie 1948 i 1949 roku) czy gipsowe kartusze („syrenki”) zostały poddane pracom konserwatorskim i odtworzone. Zaprojektowany też został nowy neon (proj. Aleksandra Kot). Finalnie budynek zachował elementy oryginalne wystroju i zyskał na funkcjonalności, by - będąc kinem z „muzeum” w nazwie, o szczególnym statusie kina archiwalnego - z powodzeniem przypominać i promować polskie dziedzictwo filmowe, z tym najstarszym włącznie. Wytrawnych widzów Iluzjon nie odstrasza brakiem popcornu, zachęca zaś bezkonkurencyjnym programem, atrakcyjnymi cenami biletów, przyjaznym otoczeniem mokotowskiego skweru, bliskością stacji metra oraz kawiarnią Iluzja.

Cyfra i oryginał

W związku z realizowanym od 2008 roku projektem „Konserwacja i digitalizacja przedwojennych filmów fabularnych w Filmotece Narodowej w Warszawie (NITROFILM) Filmoteka rozpoczęła działalność cyfryzacyjną. W ramach projektu w Archiwum FN przy ulicy Chełmskiej 21 (kolejne dwa archiwa mieszczą się przy ulicy Wałbrzyskiej 6/12 w Warszawie oraz w Łodzi przy ul. Łąkowej 29) powstała, wyposażona w nowoczesny sprzęt, Pracownia Restauracji Taśmy Filmowej, w której odbywa się zabezpieczenie wieczyste najcenniejszych archiwaliów ze zbioru polskiej kinematografii okresu przedwojennego (43 filmy fabularne zdigitalizowane zostały do postaci DPX 4K i otrzymały nowe kopie na taśmie filmowej 35 mm).

Filmoteka dostępna od zaraz …Archiwum otwarte

Filmoteka udostępnia swoje - jedne z największych w Europie - bogate zbiory w Internecie. Zasoby fotograficzne – obecnie 170 000 zdjęć - fotosy i robocze zdjęcia z planu (werki), zdjęcia twórców (reżyserów, aktorów, operatorów itd.) oraz zdjęcia z premier filmowych prezentuje w uruchomionym w 2009 roku serwisie Fototeka - www.fototeka.fn.org.pl. Projekt został doceniony w środowisku filmowym - dwukrotnie nominowany był (w 2010 i 2011 r.) do Nagród Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej w kategorii „Portal internetowy”. Trzecia nominacja w 2012 roku została zwieńczona nagrodą PISF w tej kategorii. Serwis zaistniał w międzynarodowej przestrzeni zbiorów cyfrowych, gdy w 2010 roku Filmoteka Narodowa dołączyła do projektu European Film Gateway, za pośrednictwem którego prezentuje zbiory w portalu europejskiej kultury – Europeana.eu. Tymczasem GAPLA – galeria plakatu filmowego, www.gapla.fn.org.pl prezentuje zcyfryzowaną kolekcję plakatów i afiszów filmowych ze zbiorów Filmoteki Narodowej, od najwcześniejszych, pochodzących z końca XIX wieku, po współczesne do najnowszych produkcji. Serwis zawiera obecnie ponad 6 500 plakatów do filmów polskich, zagranicznych oraz imprez filmowych. Trzecim serwisem, który prezentuje działania Filmoteki Narodowej w domenie cyfrowej, realizuje misję edukacyjną i upowszechnia dziedzictwo filmowe w Internecie jest Repozytorium Cyfrowe - www.repozytorium.fn.org.pl. Nadrzędnym celem Repozytorium jest - poza prezentacją kolekcji filmowej Filmoteki Narodowej w sieci - cyfrowe zabezpieczenie dzieł polskiej kinematografii, stworzenie zintegrowanego systemu informatycznego, pozwalającego na efektywną ewidencję zdigitalizowanych zbiorów Filmoteki Narodowej. Obecnie w serwisie znajduje się ponad 4 000 materiałów filmowych: m.in. Polskie Kroniki Filmowe z lat 1945-1950, unikatowe przedwojenne kroniki Polskiej Agencji Telegraficznej (1924-1939), filmy przedwojenne z kolekcji wydawniczej Filmoteki Narodowej „Kino polskie okresu Wielkiego Niemowy”, fragmenty polskich powojennych filmów fabularnych oraz animacje i filmy eksperymentalne (np. imponująca kolekcja animacji non-camerowych Juliana Józefa Antonisza). W kwietniu 2009 roku Filmoteka Narodowa została partnerem międzynarodowego portalu internetowego Lost Films, założonego z inicjatywy Deutsche Kinemathek w Berlinie.

Życzenia sześćdziesięciolatki

Przed Filmoteką stoją wielkie wyzwania, w tym te związane z dynamicznymi zmianami, które dokonują się w technice filmowej. Od kilku lat w szybkim tempie przyrastają zbiory cyfrowe, co stwarza naturalna potrzebę jednoczesnego utrzymywania - obok zbiorów analogowych - tych cyfrowych, a co za tym idzie - przenoszenia systemu analogowego na cyfrowy, słowem: dalekosiężna digitalizacja. Potężne zbiory cyfrowe powstają w rzadko spotykanej skali. Obok konserwatorów, archiwistów, filmografów, coraz większą rolę mają do odegrania informatycy wielu specjalności. Konieczna staje się integracja licznych baz wiedzy o dziełach filmowych, integracja, która w niedalekiej przyszłości umożliwi wymianę informacji w skali europejskiej. Sześćdziesięciolatka, jak tlenu, potrzebuje więc nowoczesnego, spełniającego wymogi analogowego i cyfrowego zarazem archiwum. To najważniejszy i od początku istnienia niespełniony cel Filmoteki…