Polskie drogi do wolności były kręte i zawiłe, jednak po 123 latach niewoli doprowadziły do upragnionego celu – do niepodległości. Bez geniuszu marszałka Józefa Piłsudskiego sukces 1918 roku nie byłby możliwy. 

Był politycznym geniuszem. Bezkompromisowy, pewny siebie, zdeterminowany. Pisarz, myśliciel, ale przede wszystkim praktyk. O czym myślał człowiek, który po latach zaborów budował od podstaw polskie państwo? Jakie były jego cele i marzenia? Jak oceniłby sto lat niepodległości? Gdybyśmy tylko mogli wejść do głowy Marszałka i zobaczyć nasz świat jego oczami... W 1935 roku podjęto taką próbę. Choć brzmi to nieco surrealistycznie, po śmierci Józefa Piłsudskiego jego mózg został wyjęty i przekazany profesorowi Maksymilianowi Rosemu, dyrektorowi Polskiego Instytutu Badań Mózgu w Wilnie.

Rose prowadził prace nad mózgiem ze swoimi asystentami przez ponad dwa lata (aż do swojej nieoczekiwanej śmierci w listopadzie 1937 roku). Efektem tego wydarzenia jest monografia zawierająca opisy, rysunki i zdjęcia mózgu Marszałka. Co "wyczytał" zespół Rosego z cerebrum Józefa Piłsudskiego? Można to sprawdzić sięgając do zbiorów Polony, największej w Polsce biblioteki cyfrowej, w której znajdują się skany "Mózgu Józefa Piłsudskiego".



Fascynujące stulecie

Zainspirowani tą historią, postanowiliśmy przypomnieć kluczowe utwory polskiej kultury z lat 1918-2018, które pomogą zrozumieć polską historię i samych siebie. Chcemy zachęcić Was do wędrówki po tym fascynującym pod każdym względem stuleciu. Bogactwo i różnorodność polskiej kultury z tego okresu są ogromne.

Kanon polskiej kultury z legalnych źródeł

Sto lat niepodległej to fascynujący obszar poszukiwań dla twórców filmowych. Filmy fabularne najwybitniejszych reżyserów, to między innymi dzieła Andrzeja Wajdy – od „Kanału” – poprzez „Człowieka z żelaza”, „Człowieka z marmuru” aż do „Wałęsy. Człowieka z nadziei”, Krzysztofa Kieślowskiego, autora słynnego tryptyku „Trzy kolory” oraz niezapomnianej serii „Dekalog”, Romana Polańskiego z jego „Pianistą”, Wojciecha Marczewskiego, reżysera „Ucieczki z kina Wolność”, Krzysztofa Zanussiego, autora filmów „Constans”, „Kontrakt”, „Persona non grata”, Agnieszki Holland i jej słynnego „W ciemności”, Małgorzaty Szumowskiej z „33 scenami z życia” czy Wojciecha Smarzowskiego, twórcy „Wołynia” – nie sposób wymienić wszystkich.
Obrazu niepodległej dopełniają dokumenty Kazimierza Karabasza czy Marcela Łozińskiego oraz animacje Witolda Giersza.
Twórcy, niezależnie od gatunku ukazują swoich bohaterów zmagających się z traumami, demonami przeszłości, ale też ilustrują ich małe szczęścia i duże sukcesy. A jeśli będziemy chcieli jeszcze raz wrócić do tamtych lat  z perspektywy dzisiejszych twórców filmowych, pomoże nam „Piłsudski” w reżyserii Michała Rosy i „Legiony” wyreżyserowane przez Dariusza Gajewskiego.

Literaturę stulecia reprezentują dzieła Witolda Gombrowicza, Brunona Schulza, Stefana Żeromskiego, Olgi Tokarczuk, Stanisława Grzesiuka, Andrzeja Stasiuka, Czesława Miłosza, Szczepana Twardocha i poetów: Kamila Baczyńskiego oraz Skamandrytów.

W muzyce obok siebie występują Krzysztof Komeda, Hanka Ordonówna, Hey, Brodka, Budka Suflera, Władysław Szpilman, Kult, Ignacy Jan Paderewski, Paktofonika, Wojciech Kilar i Zbigniew Wodecki.

Nazwiska i przykłady można by długo mnożyć, a ich katalog i tak nie zostanie wyczerpany. Przed rokiem Ośrodek KARTA wydał "Księgę Stulecia Niepodległości", przedstawiając 60 wydarzeń, które zdaniem autorów miały decydujący wpływ na stulecie, w okresie od stycznia 1918 do września 2018 roku.
Można dowiedzieć się z niej m.in.: które procesy dyplomatyczne ostatecznie zadecydowały o tym, że Polska odbudowała swoją niepodległość w sojuszu z USA, Francją i Anglią; jaka była kluczowa rola Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego jako ojców niepodległości, w jaki sposób polskie marzenie o mocarstwie wpłynęło na relacje z sąsiadami oraz mniejszościami narodowymi, naznaczając je na kolejne dziesięciolecia, a nieraz do dziś. Nakreślono także kontrast między deklarowaną siłą a katastrofalną słabością i osamotnieniem państwa polskiego zaatakowanego w 1939, przybliżając wstrząsający proces ujarzmiania i pacyfikacji społeczeństwa w pierwszych latach rządów komunistów.
Autorzy poświęcili dużo miejsca na przedstawienie burzliwych przełomów i kamieni milowych Peerelu: lat 1956, 1968 i 1970 - komentowanych z perspektywy środowiska paryskiej „Kultury”, centrum polityczno-kulturalnego polskiej emigracji, jak również drogowskazu dla rodzącej się krajowej opozycji. Kolejne rozdziały i kamienie milowe minionego stulecia wyznaczały środowiska "Solidarności" i podział polityczny po ponownym odzyskaniu niepodległości w 1989 roku, "powrót" do Zachodu, osadzającym Polskę w strukturach NATO i UE i wiele innych wydarzeń, których świadkami jesteśmy dziś, a które już jutro tworzyć będą historię.

Tę dużą i tę małą, historię życia każdego z nas, które niczym wąska ścieżka wpisuje się w rozległą drogę, tworzącą historię polskiej państwowości kolejnego już stulecia.

Potraktujcie wskazania Legalnej Kultury jako punkt wyjścia do wspólnego wzbogacania tego zbioru dzieł wybitnych.

Jolanta Tokarczyk