PRAWO W KULTURZE
/ PRZEWODNIK PO PRAWIE AUTORSKIM
10. Dozwolony użytek
Przypadki przewidziane przez Ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych, które pozwalają, na zasadach określonych przez prawo, na korzystanie z cudzych utworów bez konieczności uzyskania zgody podmiotu uprawnionego (np. twórcy utworu).
Pomocny schemat 1
Pomocny schemat 2
Dozwolony użytek prywatny - prawo do nieodpłatnego korzystania - bez zezwolenia twórcy - z już rozpowszechnionego utworu* w zakresie własnego użytku osobistego. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.
Dozwolony użytek publiczny – umożliwienie określonej grupie podmiotów korzystania z utworów objętych autorskimi prawami majątkowymi. Działanie takie może odbywać się w pewnych okolicznościach wskazanych w ustawie i jest uzasadnione celami istotnymi społecznie.
*Utwór rozpowszechniony – taki, który za zezwoleniem twórcy został udostępniony publicznie. (Określenie „utwór rozpowszechniony” to element definicyjny dozwolonego użytku.)
PRZYPADKI DOZWOLONEGO UŻYTKU PUBLICZNEGO:
DOZWOLONY UŻYTEK EDUKACYJNY
Instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki, mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.
UWAGA! w wyniku nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – powstałe zmiany weszły w życie 20 września 2024 r.:
Instytucje oświatowe oraz podmioty wskazane w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (np. uczelnie, instytuty naukowe, badawcze oraz inne podmioty prowadzące głównie działalność naukową w sposób samodzielny i ciągły), mogą:
- na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej
- korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu, w tym zwielokrotniać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów nieprzekraczające 25% objętości utworu
- pod warunkiem, że korzystanie to nie ma charakteru zarobkowego oraz odbywa się na odpowiedzialność, który korzysta z utworu, jak równie, że korzystanie ma miejsce na ich terenie lub w innym miejscu, lub za pośrednictwem bezpiecznego środowiska elektronicznego dostępnego, dzięki zastosowaniu procedur uwierzytelniających, tylko dla uczących się i nauczających lub prowadzących działalność naukową w danej instytucji lub danym podmiocie.
UŻYCZANIE, ZWIELOKROTNIANIE, UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW *
Instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze oraz naukowe oraz instytucje dziedzictwa kulturowego mogą:
- użyczać – w zakresie swoich zadań statutowych – egzemplarze utworów rozpowszechnionych;
- zwielokrotniać utwory znajdujące się na stałe we własnych zbiorach, niezależnie od formatu lub nośnika, w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów;
- udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek
Pod warunkiem, że czynności te nie są dokonywane w celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej.
Instytucja dziedzictwa kulturowego to: biblioteka, muzeum, archiwum oraz instytucja kultury, której statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego.
INCYDENTALNE ZWIELOKROTNIANIE
Nie wymaga zezwolenia twórcy przejściowe lub incydentalne zwielokrotnianie utworów, niemające samodzielnego znaczenia gospodarczego, a stanowiące integralną i podstawową część procesu technologicznego oraz mające na celu wyłącznie umożliwienie:
1) przekazu utworu w systemie teleinformatycznym pomiędzy osobami trzecimi przez pośrednika lub
2) zgodnego z prawem korzystania z utworu.
3) chodzi tu przede wszystkim o czasowe zwielokrotnienia w podręcznej pamięci komputera
INFORMACJE PRASOWE
Wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji:
1) już rozpowszechnione:
a) sprawozdania o aktualnych wydarzeniach,
b) aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione,
c) aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie,
2) krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów, o których mowa w pkt a i b powyżej;
3) przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych,
4) mowy wygłoszone na publicznych zebraniach i rozprawach; nie upoważnia to jednak do publikacji zbiorów mów jednej osoby,
5) krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.
Za korzystanie z utworów, o których mowa w punkcie b i c powyżej, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Takie rozpowszechnianie utworów jest dozwolone zarówno w oryginale, jak
i w tłumaczeniu.
PRAWO PANORAMY
Rodzaj dozwolonego uzytku przewidzianego przez przepis art. 33 pkt.1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe w ogólnodostępnych miejscach, m.in. takie jak szeroko pojęta architektura, ulice, place, ogrody. Dlatego też na korzystanie ze zdjęć znanych budynków nie jest konieczne uzyskanie zgody ich twórców. Powyższy wyjątek nie ma globalnego charakteru w niektórych bowiem państwach jest ograniczony np. do uzytku niekomercyjnego (np. Francja), albo w ogóle nie jest przewidziany przez przepisy prawa (np. Włochy).
DOZWOLONY UŻYTEK W PRAKTYCE - JAK TO DZIAŁA:
Dobry przykład
Dominik jest studentem. Wspólnie ze swoimi kolegami przygotowali amatorski 30-minutowy film, w którym wykorzystali fragmenty muzyki Chopina – w wykonaniu jednego z topowych współcześnie muzyków. W takim przypadku, mimo, że od śmierci twórcy upłynęło ponad 70 lat i wykorzystanie jego utworów jest dozwolone (bez zgody spadkobierców) – to na wykorzystanie takiej muzyki we współczesnym, artystycznym wykonaniu konieczna jest zgoda artysty wykonawcy. Zatem studenci nie mają prostego zadania. Powinni uzyskać na takie skorzystanie z utworu zielone światło od właściciela praw do artystycznego wykonania.
Przepis prawa
Art. 23-35 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych ze zm.
Eksploracja tekstów i danych
UWAGA! w wyniku nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – ta kategoria dozwolonego użytku weszła w życie 20 września 2024 r.:*
Eksploracja tekstów i danych to ich analiza dokonywana przy zastosowaniu elektronicznej / zautomatyzowanej techniki służącej do analizowania tekstów i danych w postaci cyfrowej w celu wygenerowania określonych informacji, obejmujących w szczególności wzorce, tendencje i korelacje. (Chodzi tu o eksplorację, która nie ma charakteru analogowego.)
Eksploracja tekstów i danych:
1. przez uczelnie, organizacje badawcze oraz instytucje dziedzictwa kulturowego:
Instytucje dziedzictwa kulturowego, a także m.in. szkoły, uczelnie wyższe: mogą zwielokrotniać utwory w celu eksploracji tekstów i danych do celów badań naukowych, jeżeli czynności te nie są dokonywane w celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej.
- Utwory zwielokrotnione zgodnie z ust. 1 mogą być przechowywane do celów badań naukowych, w tym weryfikacji wyników tych badań. Przechowywanie utworów odbywa się z zachowaniem poziomu bezpieczeństwa zapewniającego dostęp do tych utworów wyłącznie upoważnionym osobom, z uwzględnieniem procedur uwierzytelniających.
- Uprawniony, w celu zapewnienia bezpieczeństwa i integralności sieci i baz danych, w których utwory są przechowywane, może stosować wyłącznie środki niezbędne do osiągnięcia tego celu.
2. do celów komercyjnych:
Wolno zwielokrotniać rozpowszechnione utwory w celu eksploracji tekstów i danych, chyba że uprawniony zastrzegł inaczej.
- Zastrzeżenia, o którym mowa w ust. 1, dokonuje się wyraźnie i odpowiednio do sposobu, w jaki utwór został udostępniony. W przypadku utworów publicznie udostępnionych w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, zastrzeżenia dokonuje się w formacie przeznaczonym do odczytu maszynowego w rozumieniu art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 11 sierpnia 2021 r. o otwartych danych i ponownym wykorzystywaniu informacji sektora publicznego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1524) wraz z metadanymi.
- Utwory zwielokrotnione zgodnie z ust. 1 mogą być przechowywane wyłącznie w celu eksploracji tekstów i danych, tak długo, jak jest to konieczne do osiągnięcia tego celu.”
Dla nauczyciela
Pokazy na lekcjach
Muzyka czy filmy mają często nie tylko ogromną wartość artystyczną, ale również dydaktyczną. Nauczyciele mogą podczas lekcji prezentować i omawiać takie utwory w ramach tzw. dozwolonego użytku publicznego. Zatem, podczas lekcji języka polskiego można bez konieczności wykupienia licencji zaprezentować projekcję "Krzyżaków" w reżyserii Aleksandra Forda i następnie omówić na lekcji ten znany film.
Drobny utwór bądź fragment utworu
Podczas lekcji nauczyciel może zarówno pokazać cały utwór (film, muzykę) lub jego fragment, a także zwielokrotnić fragmenty utworu (do 25% utworu) np. skopiować fragment książki (do 25%) i rozdać kopie uczniom na lekcji, jeśli takie działanie wspomoże cel dydaktyczny i usprawni prowadzenie lekcji.
Legalnie nie tylko dla każdego nauczyciela
Z uprawnienia takiego mogą korzystać m.in. nauczyciele szkół – instytucji oświatowych w tym uczelnie wyższe; instytuty badawcze i naukowe
Takich możliwości nie mają na przykład instruktorzy na kursie prawa jazdy. Zatem krąg osób jest określony przepisami prawa.
×Dla studentów
Napisanie pracy magisterskiej czy licencjackiej to nie lada zadanie dla studentów ostatniego roku studiów. Przy tworzeniu takiego dzieła (w przypadku prac doktorskich – w jeszcze szerszym zakresie) koniecznie jest korzystanie dorobku naukowego poprzedników.
Jednak przygotowując pracę magisterską czy doktorską dozwolone jest korzystanie z tzw. prawa cytatu. Pozwala ono na włączenie do własnego dzieła fragmentu innego utworu.
Takie działanie jest legalne przy zachowaniu kilku zasad.
Cytować można jedynie na potrzeby własnego dzieła. Fragment innego utworu, który zostanie tak zamieszczony, musi być legalnie rozpowszechniony, czyli na przykład został zaczerpnięty z opublikowanej legalnie książki. Przepisy nie określają, jak duży fragment można cytować, ale z pewnością nie wolno w ten sposób cytować całego utworu, chyba że jest drobny, albo mamy do czynienia z utworem fotograficznym lub plastycznym, wtedy dopuszczalne jest zacytowanie nawet całego utworu
Korzystanie z prawa do cytatu musi być uzasadnione "wyjaśnianiem" danego dzieła, jego "analizą krytyczną" bądź "nauczaniem lub prawami gatunku twórczości". Nadto, z prawa takiego można korzystać pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła.
Dla fotografów
Pokazy na lekcjach
Muzyka czy filmy mają często nie tylko ogromną wartość artystyczną, ale również dydaktyczną. Nauczyciele mogą podczas lekcji prezentować i omawiać takie utwory w ramach tzw. dozwolonego użytku publicznego. Zatem, podczas lekcji języka polskiego można bez konieczności wykupienia licencji zaprezentować projekcję "Krzyżaków" w reżyserii Aleksandra Forda i następnie omówić na lekcji ten znany film.
Drobny utwór bądź fragment utworu
Podczas lekcji nauczyciel może zarówno pokazać cały utwór (film, muzykę) lub jego fragment, a także zwielokrotnić fragmenty utworu (do 25% utworu) np. skopiować fragment książki (do 25%) i rozdać kopie uczniom na lekcji, jeśli takie działanie wspomoże cel dydaktyczny i usprawni prowadzenie lekcji.
Legalnie nie dla każdego nauczyciela
Z uprawnienia takiego mogą korzystać m.in. nauczyciele szkół – instytucji oświatowych w tym uczelnie wyższe; instytuty badawcze i naukowe
Takich możliwości nie mają na przykład instruktorzy na kursie prawa jazdy. Zatem krąg osób jest określony przepisami prawa.
×Dla odbiorcy
Podstawowe reguły
Dozwolony użytek prywatny – takie sformułowanie warto zapamiętać. W zasadzie ta reguła, wyrażona w prawie autorskim, pozwala każdemu odbiorcy nieodpłatnie i legalnie korzystać z utworów (filmów, muzyki, książek), ale pod dwoma warunkami:
Po pierwsze, utwory takie jak filmy, muzyka, książki, itd. – muszą być rozpowszechnione, czyli legalnie udostępnione przez twórcę lub uprawnionego w jakikolwiek sposób (płyta CD, druk, internet).
Po drugie, korzystanie z takich utworów może dotyczyć jedynie pojedynczych egzemplarzy.
Dopiero po spełnieniu tych warunków wolno korzystać z utworu – w zakresie własnego użytku osobistego (wykluczone jest jakiekolwiek komercyjne jego np. rozpowszechnianie) i jedynie w kręgu osób, który łączy stosunek osobisty (rodzina, przyjaciele).
Zatem, rodzinie przy kolacji (mama, tata i dwójka dzieci) wolno legalnie z płyty CD puścić najnowsze hity muzyczne – mimo, że to babcia kupiła tę płytę wnukowi na urodziny.
W grupie osób których nie łączy stosunek osobisty, będzie to na przykład tzw. „znajomy z widzenia” – np. znana z widzenia codziennie nieznajoma osoba z autobusu do pracy.
Kopiowanie muzyki i filmów
Co do zasady zapisywanie bądź kopiowanie udostępnionych legalnie utworów muzycznych czy filmowych jest dozwolone. Pod warunkiem, że takie działanie ma na celu zabezpieczenie czy przeniesienie utworów np. na inny nośnik, czyli choćby na nowo zakupiony komputer.
Na pewno niedozwolone jest w ramach dowolnego użytku masowe kopiowanie utworów (muzyki, filmów) w celu ich rozpowszechnienia innych użytkownikom.
Przesyłanie e-mailem utworów
Takie same zasady obowiązują przy przesyłaniu utworów przy wykorzystaniu poczty elektronicznej. Prawo nie zakazuje legalnego przesyłania (w ramach dozwolonego użytku) muzyki czy filmów osobom najbliższym (rodzinie, przyjaciołom).
Dla programistów
Informatyk (programista komputerowy) to jeden z bardziej przyszłościowych zawodów. Dlatego wielu młodych ludzi poważnie zastanawia się nad wyborem takiej ścieżki kariery. Choć w praktyce ten zawód nie jest tzw. zawodem regulowanym, czyli każdy ma prawo go wykonywać (bez konieczności uzyskania specjalnych uprawnień), to już wytwór pracy informatyka podlega ochronie prawnej wynikającej z przepisów prawa autorskiego.
Co do zasady programy komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie, czyli tak samo jak np. książki. Ochrona przyznana programowi obejmuje wszystkie formy jego wyrażenia. Jednak idee i zasady będące podstawą jakiegokolwiek elementu programu komputerowego (w tym podstawą łączy) – nie podlegają ochronie. Zatem ochronie podlega twórczy wkład, a nie ogólne czy techniczne zasady działania programu.
Będąc informatykiem można prowadzić działalność w różnej formie. Np. prowadząc jednoosobową firmę. Wówczas prawa autorskie powstałe w ramach tak prowadzonej działalności zawsze będą należeć do informatyka – jako twórcy. Inna sytuacja może wystąpić, gdy jest on zatrudniony na umowę o pracę. Wówczas prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, chyba że co innego wynika z umowy o pracę.
Mimo, że programiście czy osobie uprawnionej (czyli takiej, na rzecz której informatyk przeniósł prawa majątkowe do programu komputerowego) przysługują autorskie prawa majątkowe, to ustawowo są one ograniczone – na rzecz użytkowników, którzy bez zgody uprawnionego mają prawo np. wykonać kopię zapasową programu komputerowego.
Prawo do panoramy
Rodzaj dozwolonego uzytku przewidzianego przez przepis art. 33 pkt.1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe w ogólnodostępnych miejscach, m.in. takie jak szeroko pojęta architektura, ulice, place, ogrody. Dlatego też na korzystanie ze zdjęć znanych budynków nie jest konieczne uzyskanie zgody ich twórców. Powyższy wyjątek nie ma globalnego charakteru w niektórych bowiem państwach jest ograniczony np. do uzytku niekomercyjnego (np. Francja), albo w ogóle nie jest przewidziany przez przepisy prawa (np. Włochy).
×Wszelkie inne prawa do know-how
Know-how – z ang. dosłownie „wiedzieć jak”. Są to informacje praktyczne o poufnym i istotnym - z perspektywy procesu produkcyjnego - charakterze. To nie tylko wiedza techniczna, ale również doświadczenie.
×
