W czasie II wojny światowej Polska utraciła co najmniej pół miliona dzieł sztuki. Niektóre zostały zniszczone w wyniku działań wojennych, inne wywiezione, po większości ślad zaginął - wydawałoby się, że na zawsze. Na szczęście nadal, wiele lat po zakończeniu wojny, zdarza się odnaleźć i odzyskać stracone obiekty.

Jednym z takich cudownych powrotów jest historia „Pomarańczarki” Aleksandra Gierymskiego, która po prawie 70 latach zawisła w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Obraz Aleksandra Gierymskiego „Żydówka z pomarańczami” przez lata uważany był za jedną z najcenniejszych strat ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. W jego kolekcji „Pomarańczarka” znajdowała się od lat 20. XX w., wcześniej zaś należała do rodziny Prospera Dziekońskiego, który z kolei dostał ją w prezencie od samego autora. Po wybuchu wojny dzieło - w przeciwieństwie do wielu innych eksponatów - długo unikało grabieży, najwyraźniej niedocenione przez hitlerowców. Ślad obrazu urywa się dopiero w czasie Powstania Warszawskiego, być może krótko po jego zakończeniu.

Przez kolejne 66 lat losy „Pomarańczarki” pozostawały nieznane. Wszystko zmieniło się w 2010 r., kiedy nagle pojawiła się w ofercie jednego z niemieckich domów aukcyjnych. Dotychczasowa właścicielka ponoć nie miała pojęcia o pochodzeniu obrazu. Odziedziczyła go po babce, która już w okresie powojennym wyszła za przemysłowca i właściciela kolekcji dzieł sztuki. W 2011 r. dzięki staraniom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dzieło Gierymskiego udało się sprowadzić do Polski. Publiczność Muzeum Narodowego w Warszawie nie od razu mogła podziwiać obraz, który był mocno zniszczony. Pozagniatane płótno naklejono na sklejkę, a ubytki nieudolnie podmalowano. Przywrócenie go do pierwotnego stanu zajęło specjalistom 440 dni.

Aleksander Gierymski (1950-1901) należy do najwybitniejszych polskich artystów. Przez większość życia mieszkał za granicą: studiował w Monachium, później bywał we Włoszech i Francji. W latach 1879-84 przebywał w Warszawie, choć nigdy nie planował wracać do swojego rodzinnego miasta na tak długo. Trudno było mu odnaleźć się w lokalnym środowisku i mówiąc wprost, klepał biedę. Dla zarobku wykonywał prasowe ilustracje, na których dokumentował życie miasta, często jego najbiedniejszych dzielnic. Podobną tematykę mają jego ówczesne obrazy, będące jednymi z najlepszych przykładów polskiego realizmu.

Być może najważniejszym obrazem Gierymskiego z tego okresu jest właśnie „Pomarańczarka” namalowana ok. 1880-81 r. Widzimy na nim starą Żydówkę z dwoma wiklinowymi koszami, zajętą robieniem na drutach. Kobieta nie patrzy jednak na swoją robótkę, kierując swoje zmęczone oczy wprost na widza. W tle widoczny jest zamglony pejzaż miasta. O dziwo, zwykle krytyczny wobec siebie Gierymski był bardzo zadowolony z tego dzieła, w jednym z listów opisał „Pomarańczarkę” następująco: „Diablo plastyczna i kolorowa”.

W 1881 r. artysta wykonał autorską replikę obrazu, znaną dziś jako „Żydówka z cytrynami” i znajdującą się w kolekcji Muzeum Śląskiego w Katowicach. Niestety na liście strat wojennych nadal figuruje nieco wcześniejszy, niedokończony wizerunek tej samej kobiety widzianej pod innym kątem - „Żydówka sprzedająca owoce”. Spostrzegawczy widz odnajdzie podobną postać w jeszcze jednym miejscu: na obrazie „Brama na starym mieście” z kolekcji Muzeum Pałac Herbsta (oddziału Muzeum Sztuki w Łodzi).

W zbiorach Muzeum Narodowego znajduje się ponad 60 dzieł Aleksandra Gierymskiego, które można obejrzeć online w ramach projektu Cyfrowe Muzeum Narodowe.

Polecamy uwadze, znajdujące się na stronie MKiDN, Katalog strat wojennych i Dzieł odzyskanych.

Zdjęcie główne: Domena publiczna