Wychodząc naprzeciw rosnącej potrzebie dostępu dziennikarzy do wiedzy z zakresu prawa autorskiego prezentujemy cykl publikacji poświęcony kwestiom Prawa Własności Intelektualnej w autorskiej działalności dziennikarskiej.

Wydawcy prasy oraz dziennikarze (w tym redaktorzy naczelni i pozostali redaktorzy) mogą ponosić różnego rodzaju odpowiedzialność prawną za swoje działania lub zaniechania. Odpowiedzialność ta wynikać może z naruszenia różnego rodzaju dóbr, których naruszenie może mieć miejsce w działalności prasowej lub wydawniczej, jak chociażby dobra osobiste czy prawa autorskie do publikowanych treści. Przedmiotem niniejszego felietonu jest przedstawienie odpowiedzialność za ewentualne naruszenie praw autorskich do utworów.

Na wstępnie należy określić co rozumiemy pod pojęciem prasy, gdyż zgodnie z rozumieniem tego pojęcia przyjętym na potrzeby ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o prawie prasowym (Dz. U. Nr 5, poz. 24, z późn. zm.), rozumie się publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą. Do prasy zaliczyć więc należy: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne, czy też kroniki filmowe. Prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie oraz tele i radiowęzły zakładowe upowszechniające publikacje periodyczne. Prasa obejmuje także zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską.
Należy przyjąć, że utwory mogą być przez prasę rozpowszechnianie wyłącznie w celach informacyjnych. Dotyczy to w szczególności:

• sprawozdań o aktualnych wydarzeniach,
• aktualnych artykułów i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze i społeczne,
• aktualnych zdjęć reporterskich,
• krótkich wyciągów ze sprawozdań, artykułów, wypowiedzi,
• przeglądów publikacji i utworów opublikowanych,
• mów wygłoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach,
• krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów.

Rozpowszechnianie utworów w w/w zakresie jest dozwolone zarówno w oryginale, jak i w tłumaczeniu. W sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach wolno przytaczać fragmenty utworów udostępnianych podczas tych wydarzeń ale tylko w granicach niezbędnych dla przekazania informacji. Może to być przedruk zdjęcia z wystawy, cytat prezentowanego utworu, czy migawka w telewizji. Jest to zatem wyjątek od obowiązku przestrzegania praw autorskich. Z kolei wskazówka, jaką daje ustawa o prawie autorskim w kwestii dopuszczalności zamieszczania cytatów jest bardzo pobieżna, można wręcz rzec lakoniczna.

Otóż mówi się bowiem o dopuszczalności cytowania "w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości". Dozwolony użytek publiczny nie może w żadnym razie naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Korzystający z utworu w ramach tzw. dozwolonego użytku publicznego ma bezwzględny obowiązek respektowania autorskich praw osobistych twórcy, czyli podania autora, źródła z którego utwór został zaczerpnięty oraz wykazania zmian jeżeli zostały wprowadzone do utworu.

Ponadto ustawa o prawie autorskim w ramach prawa do informacji, zezwala na przedrukowywanie zdjęć reporterskich. Muszą jednak zostać spełnione kumulatywnie dwa warunki: zdjęcie zostało już rozpowszechnione, czyli opublikowane w gazecie lub pokazane w telewizji oraz zdjęcie ma charakter aktualny (jest ilustracją wydarzenia, które miało miejsce tuż przed jego drukiem, czy przedrukiem z pierwszej gazety).

Tylko przy spełnieniu powyższych kryteriów zdjęcie może zostać przedrukowane także w innych tytułach prasowych, pokazane w telewizji, ale wyłącznie w celach informacyjnych. Wynagrodzenie autora zdjęcia za prawo do reprodukcji zdjęcia jest wówczas wynagrodzeniem za prawo do jego wykorzystania w określony sposób lub za przeniesienie autorskich praw majątkowych w określonym umową zakresie. Warto wskazać, że wynagrodzenie za przedrukowanie zdjęcia przysługuje autorowi według standardowych stawek przyjętych w danej gazecie.

Co ciekawe, w 1967r. Sąd Najwyższy wydał orzeczenie, w którym stwierdził, że dalsza publikacja zdjęcia, na rozpowszechnianie którego uzyskano zgodę, jest dopuszczalna bez konieczności uzyskania zgody na przedruk pod warunkiem powołania okoliczności, w jakich zostało ono wykonane i opublikowane po raz pierwszy.

Dosyć popularne stało się również opatrywanie publikowanych zdjęć tzw. dymkami, w których zamieszczane są, zazwyczaj fikcyjne, wypowiedzi osób będących na zdjęciu. W tym miejscu pojawia się pytanie o dopuszczalność takiego działania. Należy tutaj zwrócić uwagę na pewien wyrok Sądu Najwyższego z 1963 r. stwierdzający, że opublikowanie zdjęcia opatrzonego nieprawdziwym komentarzem, stanowi przekroczenie granic domniemanej zgody osoby będącej na zdjęciu, na opublikiowanie go. Jeżeli dodany komentarz narusza godność osobistą tej osoby, to mamy wystarczającą przesłankę do stwierdzenia, że naruszono dobra osobiste fotografowanego.

Jeżeli wizerunek osoby sfotografowanej został rozpowszechniony bez jej zgody, ustawa o prawie autorskim daje pokrzywdzonemu takie same możliwości, jak w przypadku naruszenia autorskich dóbr osobistych, czyli:

• żądanie zaniechania bezprawnego działania,
• żądanie usunięcia skutków w/w działania,
• żądanie złożenia publicznego oświadczenia w odpowiedniej formie i odpowiedniej treści,
• żądanie zadośćuczynienia pieniężnego.

Warto wskazać, że roszczenia z tego tytułu wygasają z chwilą śmierci osoby przedstawionej na zdjęciu.

Podkreślenia wymaga, że rozpowszechnienie wizerunku osoby bez jej zgody jest możliwe jedynie w dwóch przypadkach:

• dotyczy wizerunku tzw. osoby publicznej, jeżeli pozostaje on w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, czy zawodowych,
• jeżeli wizerunek osoby stanowi tylko szczegół większej całości np.: zgromadzenia, widoku ulicy.

W przypadku szeroko rozumianej prasy istotne jest również zagadnienie, komu przysługują prawa autorskie do utworu będącego produktem pracy dziennikarza. Art. 12 ustawy o prawie autorskim stanowi, iż autorskie prawa majątkowe do utworu stworzonego w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy z chwilą przyjęcia utworu i w granicach wynikających z celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru stron. Nabycie to ma więc charakter pochodny. W przypadku prasy będzie to najczęściej moment akceptacji przez redaktora naczelnego, który odpowiada za efekty pracy redakcji. Zatrudnienie twórcy utworu pozwala pracodawcy na nabycie pełni (lub określonej w umowie części) praw majątkowych do efektów działalności autora. Sytuacja jest podobna w przypadku utworu audiowizualnego, np.: materiału filmowego w wiadomościach telewizyjnych. Zgodnie z ustawą prawo autorskie, prawa majątkowe do całości utworu audiowizualnego przysługują producentowi utworu. Powstaje wówczas domniemanie, że producent utworu audiowizualnego nabył autorskie prawa majątkowe do wszystkich utworów, które powstały na jego zamówienie.

Jeżeli pracodawca (producent) w ciągu dwóch lat od daty przyjęcia utworu nie przystąpi do jego rozpowszechniania (jeżeli umowa o pracę przewiduje jego rozpowszechnianie), twórca może wyznaczyć pracodawcy odpowiedni termin na rozpowszechnienie tego utworu. Po bezskutecznym upływie tego terminu prawa uzyskane przez pracodawcę wracają do twórcy wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór został utrwalony.

Warto również wskazać, iż w zakresie odpowiedzialności podmiotów prasowych istotne rozwiązanie zostało zawarte w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. – prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, z późn. zm.), zgodnie z którym odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ponoszą autor, redaktor lub inna osoba, którzy spowodowali opublikowanie tego materiału. Regulacja ta nie wyłącza jednak odpowiedzialności wydawcy. Natomiast w zakresie odpowiedzialności majątkowej tych osób, jest ona "solidarna", co ma zastosowanie również w przypadku naruszenia praw autorskich i dochodzonych w związku z tym roszczeń odszkodowawczych.

Jarosław Jastrzębski
Radca prawny