Jestem studentką. Planuję zrobić krótką, 30 sekundową reklamę kina, które rzekomo ma powstać obok naszej uczelni i moje pytanie brzmi: czy mogę wykorzystać fragmenty filmów i stworzyć, tzw. „showreel”, czyli połączyć kilkanaście scen z kilkunastu filmów z dopiskiem „zapraszamy do nowo powstałego kina studenckiego”. Czy to będzie mieściło się w granicach prawa cytatu? Jeżeli nie, to czy istnieje szansa stworzenia warunków prawa cytatu? Jeżeli nie będę mogła tego zrobić ze względu na prawa autorskie, to czy mogę wykorzystać stare filmy na licencji publicznej? Sama praca nie będzie nigdzie wyświetlana, ale wiem, że będą zwracali uwagę na prawa autorskie, itd. Chcę ją zrobić, tak, jakby miała być wyświetlana w pełni profesjonalnie.

Showreel to produkcja audiowizualna w rodzaju kompozycji kilkusekundowych fragmentów utworów tego samego artysty (albo filmów tego samego reżysera albo filmów z udziałem tego samego aktora czy rzadziej - innego współtwórcy utworu audiowizualnego) służący promocji tego twórcy, pokazujący próbkę jego możliwości twórczych czy dorobku. Forma ta funkcjonuje zatem jako potfolio artysty. Rozumiem, że w opisanym przypadku miałby to być tego rodzaju konglomerat fragmentów filmów, który jednak nie będzie połączony osobą tego samego twórcy, lecz jedynie miałby sugerować, że wszystkie te filmy wyświetlane będą w promowanym kinie.

Wytwór powstały w opisany sposób trudno uznać jednoznacznie za utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Utworem jest bowiem wytwór działalności człowieka posiadający indywidualny i oryginalny charakter. Połączenie fragmentów różnych utworów może prowadzić do powstania tzw. „utworu – zbioru”, lecz przyjmuje się w takim przypadku, że aby spełniał on cechy utworu, oryginalnością musi charakteryzować się sposób doboru i połączenia użytych fragmentów.

Ocena czy powstały showreel będzie utworem jest istotna z tego względu, że tylko wtedy można rozważać kwestię prawa cytatu, jeżeli użycie fragmentów cudzych utworów nastąpi w ramach stworzenia własnego dzieła spełniającego ww. cechy utworu. Inaczej odwoływanie się do prawa cytatu jest z góry wyłączone.

Drugą przesłanką, która musi być spełniona, by móc wykorzystać prawo cytatu jest użycie urywków utworów w sposób uzasadniony jednym z celów wymienionych w przepisie. Wszystkie te cele zostały opisane w jednej z porad prawnika opublikowanych na portalu (Co dokładnie oznaczają cele uzasadniające powołanie się na prawo cytatu?). Jeden z nich, który mógłby zostać powołany w sytuacji opisanej w pytaniu to tzw. prawa gatunku twórczości, do których zaliczany jest m.in. kolaż. Klasycznym, uznanym przypadkiem jest kolaż w dziedzinie sztuk plastycznych. Co do innych dziedzin formy analogiczne do kolażu nie są jeszcze przyjęte w orzecznictwie jako gatunki usprawiedliwiające wykorzystanie prawa cytatu, zatem powoływanie się na gatunki typu showreel czy sampling (utwór muzyczny stworzony z minifragmentów nagrań innych utworów) nie gwarantuje legalnego korzystania z fragmentów utworów bez konieczności posiadania licencji.

Zatem jeżeli nawet powstały showreel będzie stanowić niezależny utwór, to nie widzę obecnie możliwości powołania się na prawo cytatu w sposób gwarantujący wygranie ewentualnego sporu sądowego o naruszenie praw autorskich (choć jest pewna niewielka szansa, że Sąd wyda precedensowe orzeczenie uznający taką formę za gatunek twórczości umożliwiający skorzystanie z tego prawa).

Możliwe jest oczywiście, bez konieczności uzyskiwania licencji, wykorzystanie do stworzenia showreelu utworów, do których prawa wygasły w związku z upływem odpowiedniego okresu czasu od śmierci współtwórców tego utworu. Należy jednak pamiętać, że wygaśnięciu podlegają jedynie majątkowe prawa autorskie, co oznacza, że mimo ustania ich ochrony, nadal należy dbać, by nie naruszyć autorskich praw osobistych (integralności utworu czy jego rzetelnego wykorzystania). Ponadto trzeba pamiętać, że film zawiera nie tylko prawa autorskie, ale także prawa pokrewne do artystycznych wykonań oraz prawa pokrewne do wideogramu – należy zadbać o to, by legalne było w danym przypadku korzystanie z nich wszystkich.

Emilia Chmielewska
Prawnik
Traple Konarski Podrecki i Wspólnicy sp.j.

fot. sxc.hu/ hamid24