Jestem fotografem. Na swojej stronie internetowej publikuję zdjęcia (w formie swojego portfolio). Niedawno na jednej ze stron internetowych znalazłem zdjęcia, które opublikowałem jakiś czas temu na swojej stronie. Są one zamieszczone bez podpisu, tj. mojego imienia i nazwiska oraz źródła z jakiego pochodzą. W jaki sposób mogę dochodzić swoich praw? Uważam, że prawo zostało naruszone.

I druga część pytania - czytałem odpowiedzi dot. zdjęć na stronie Legalnej Kultury i jest wśród nich jedna, która mówi o możliwości wykorzystania zdjęć zgodnie z prawem cytatu (Publikacja fotosu w recenzji filmu). Nie bardzo rozumiem, czym jest dokładnie: „wykorzystanie cudzego utworu w celu wyjaśniania, analizy krytycznej lub tzw. „prawa gatunku twórczości”?

Czy nie jest tak, że zawsze mam prawo do własnego zdjęcia? Co znaczy, że ktoś może je wykorzystać w celu wyjaśniania, analizy krytycznej lub prawa gatunku twórczości? I czy jeśli wykorzysta je w ww. celach, to nie musi mnie pytać o zgodę?

Rzeczywiście korzystając z prawa cytatu nie trzeba posiadać zgody podmiotu uprawnionego na eksploatację jego dzieła, ponieważ prawo cytatu (podobnie jak inne przypadki dozwolonego użytku) stanowi ograniczenie ochrony prawnoautorskiej. Nie oznacza to, że autor traci prawa do swego dzieła, lecz że prawo umożliwia osobom trzecim w ściśle określonych przypadkach korzystać z utworu udostępnionego już wcześniej za zgodą autora, bez konieczności uzyskiwania jego odrębnego zezwolenia.

Cele, do których realizacji można wykorzystać cytat to, jak wspomniano w pytaniu, wyjaśnianie, analiza krytyczna oraz prawa gatunku twórczości a także – nauczanie. Trzeba przy tym pamiętać, że cytat jest dopuszczalny tylko w utworze stanowiącym samoistną całość – jest to istota cytatu. W tym kontekście należy tłumaczyć zastrzeżone w ustawie cele. Najczęściej cytat używany jest w utworach pisemnych (literackich i naukowych), choć nie jest wykluczone jego użycie także w innego rodzaju dziełach, choć zwykle wówczas trudniej jest uzasadnić użycie z punktu widzenia wymaganych celów.

• wyjaśnianie jako cel prawa cytatu będzie zatem spełnione, gdy dana wypowiedź korzystającego byłaby mniej zrozumiała bądź niejasna bez wykorzystania cytatu, natomiast użycie cytatu umożliwia odbiorcy lepsze zrozumienie tej wypowiedzi. Oczywiste jest zatem, że między dziełem cytowanym, a utworem korzystającego musi istnieć ścisły związek. Przykładem może być umieszczenie w opracowaniu dotyczącym teorii barw na temat koloru „tycjanowego”, obrazu „Wenus z Urbino” lub „Maria Magdalena” Tycjana. Na obu tych obrazach kolor włosów przedstawionych osób to właśnie słynny „tycjanowy” (lub też „tycjanowy blond”). Trudno wyobrazić sobie natomiast, jak ten kolor wygląda, gdy nie widziało się któregoś z obrazów malarza, od którego nazwa ta pochodzi. Sam opis niewątpliwie nie umożliwiałby pełnego zrozumienia tego zagadnienia. Przykładem użycia cytatu w innym utworze niż pisemny jest np. wykorzystanie utworu muzycznego w filmie biograficznym o kompozytorze w scenie dotyczącej pracy nad tym utworem;
• nauczanie – jest celem bliskim wyjaśnianiu. Także w tym wypadku cytat ma służyć uzupełnieniu informacji, bez których sama wypowiedź autora korzystającego z cytatu byłaby niekompletna z punktu widzenia nauczania. Cel ten realizowany jest głównie przy tworzeniu podręczników szkolnych i akademickich oraz różnego rodzaju pomocy naukowych. Umożliwia on także powoływanie się na słynne sformułowania, które same w sobie nie byłyby niezbędne dla wyjaśnienia zagadnienia, ale uzasadnione jest, by nauczyć nie tylko ich sensu, ale także dokładnej formy. Przykładem mogą być słynne fragmenty literatury w nauczaniu języka polskiego bądź też tzw. paremie łacińskie pełniące istotną funkcję w nauczaniu prawa (choć na marginesie należy wspomnieć, że te ostatnie nie podlegają ochronie prawnoautorskiej);
• analiza krytyczna – to analiza dzieła dokonywana najczęściej przez historyka sztuki, filmoznawcę bądź krytyka literackiego. Użycie cytatu omawianego dzieła jest zwykle niezbędne dla zanalizowania jego znaczenia, użytych środków wyrazu czy poszczególnych warstw artystycznych dzieła. Uznaje się, że w celu analizy krytycznej można użyć tylko cytatu dzieła będącego przedmiotem tejże analizy krytycznej. Nie jest natomiast wykluczone przywołanie także innego dzieła np. gdy wykorzystywane są elementy analizy porównawczej;
• prawa gatunku twórczości – obejmują wykorzystanie dzieła w celach artystycznych w obrębie takich gatunków, co do których ugruntowane jest posługiwanie się fragmentami innych dzieł np. kolaż, satyra, karykatura. Słynnym, przykładem wykorzystania cytatu w malarstwie jest obraz pt. L.H.O.O.Q. autorstwa Marcela Duchampa będący karykaturą dzieła „Mona Lisa” Leonarda da Vinci.

Na zasadach prawa cytatu można korzystać z fragmentów utworów lub drobnych utworów w całości. Do kategorii utworów drobnych zalicza się m.in. większość dzieł sztuk plastycznych – również dlatego, że wykorzystanie fragmentów tych dzieł zwykle nie jest wystarczające dla realizacji celów prawa cytatu. Przykładowo – by dokonać analizy krytycznej obrazu lub fotografii – konieczne jest zwykle pokazanie całości takiego utworu plastycznego. Przywołanie wyłącznie fragmentu nie tylko mijałoby się z celem, ale także mogłoby doprowadzić do naruszenia integralności utworu.

Co istotne, korzystanie z prawa cytatu jest dozwolone wyłącznie pod warunkiem oznaczenia autorstwa i tytułu wykorzystywanego utworu. Ponadto, podmiot korzystający z prawa cytatu obowiązany jest także do poszanowania innych praw osobistych twórcy np. nienaruszania integralności utworu.

Odnosząc się zatem do pierwszej części pytania – bez względu na to, czy korzystający opierał się o prawo cytatu czy nie, z pewnością brak oznaczenia autorstwa stanowi naruszenie osobistych praw autorskich.

Jeżeli dodatkowo działanie tej osoby nie mieści się w ramach dozwolonego użytku, to będzie oznaczać, że doszło także do naruszenia majątkowych praw autorskich do dzieła.

Wskazówki praktyczne

W przypadku naruszenia praw autorskich uprawnionemu przysługuje szereg roszczeń. Bez względu na rodzaj naruszonych praw uprawnionemu przysługuje roszczenie o zaniechanie naruszenia oraz o usunięcie jego skutków (w zależności od tego które prawa zostały naruszone, praktyczny wymiar tych roszczeń będzie nieco inny). Dodatkowo, gdy chodzi o naruszenie praw osobistych twórca ma prawo żądać zadośćuczynienia za doznana krzywdę lub zapłaty odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny. Naruszenie autorskich praw majątkowych, generuje roszczenia typowo majątkowe - o naprawienie szkody lub o wydanie bezpodstawnie uzyskanych korzyści. Roszczeń tych oczywiście można dochodzić przed Sądem, choć warto najpierw wezwać naruszyciela do ich dobrowolnego spełnienia.

Emilia Chmielewska
Prawnik
Traple Konarski Podrecki i Wspólnicy sp.j.

fot. sxc.hu/ ugaldew