Unia Europejska wychodzi naprzeciw osobom niewidomym i słabowidzącym. W życie weszły dwa rozporządzenia, które ułatwią tworzenie kopii książek i innych publikacji m.in. na alfabet Braille’a, a także ich wymianę wewnątrz wspólnoty i poza jej granicami.

W październiku 2017 w życie weszły dwa akty prawa Unii Europejskiej mające na celu ułatwienie dostępu do książek i innych publikacji w formatach umożliwiających zapoznanie się z nimi osobom niewidomym i słabowidzącym, m.in. poprzez ułatwienie transgranicznej wymiany kopii tych utworów, zarówno na rynku wewnętrznym jak i pomiędzy Unią a państwami trzecimi. Są to Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1564 [1] oraz Rozporządzenie Parlemantu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1563 [2]. Obydwa te akty prawne są wykonaniem zobowiązań przyjętych przez Unię Europejską w Traktacie z Marrakeszu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej w sprawie ułatwienia dostępu do opublikowanych utworów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym oraz osobom z niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi zapoznawanie się z drukiem.

Istotą pierwszego z wymienionych na wstępie aktów prawa UE tj. dyrektywy 2017/1564 jest zwiększenie zakresu dozwolonego użytku utworów chronionych w kontekście dostępu do nich przez osoby niewidome i niedowidzące. Utwory, jakie dyrektywa obejmuje swoim zakresem, to przede wszystkim książki w tym ebooki, czasopisma, gazety, zapisy nutowe, jednak w określonych w formatach takich jak druk alfabetem Braille'a, duży druk, dostosowane książki elektroniczne (ebooki) i książki mówione (audiobooki). Dyrektywa przewiduje, że dozwolony użytek będzie obejmował wykonywanie kopii utworu w tak zwanym „dostępnym formacie”. Przy czym przez kopię w dostępnym formacie w znaczeniu tej dyrektywy rozumie się nie tylko wierną kopię ale przede wszystkim kopię wykonaną w inny sposób lub w innej formie. Należy rozumieć to w ten sposób, że książkę wydaną jedynie drukiem, w ramach wykonywania kopii w dostępnym formacie będzie można przekształcić na książkę pisaną alfabetem Braille'a.  Mając powyższe na względzie należy stwierdzić, iż dyrektywa dopuszcza objęcie dozwolonym użytkiem także praw zależnych w pewnym ograniczonym zakresie, jak np. dokonanie opracowania na potrzeby transpozycji książki na alfabet Braille’a. Zastanowić się można czy zakres wykonywania kopii w dostępnym formacie obejmuje także wykonanie audiobooka w oparciu o książkę wydaną drukiem. Sama dyrektywa nie daje na to jednoznacznej odpowiedzi jednak wydaje się, że mogłoby to być zbyt daleko idąca interpretacja, bowiem słowo „kopia” przy takiej interpretacji byłoby mylące. W istocie o ostatecznym kształcie zakresu dozwolonego użytku będzie decydował sposób implementacji dyrektywy do krajowych porządków prawnych oraz orzecznictwo.

Dyrektywa ogranicza krąg podmiotów, które będą mogły dokonywać kopii w dostępnym formacie w ramach dozwolonego użytku. Taką kopię będą mogły wykonywać same osoby niewidome lub słabowidzące lub zlecać innym wykonanie takiej kopii, jednak tylko na własny użytek. Dodatkowo kopię w dostępnym formacie będą mogły również robić „podmioty upoważnione”. O tym kto będzie podmiotem upoważnionym będą decydowały państwa członkowskie. Generalnie w zamyśle ustawodawcy unijnego podmiotami upoważnionymi są te, które prowadzą niekomercyjną działalność na rzecz osób niewidomych lub niedowidzących w zakresie edukacji, szkoleń, czytania adaptacyjnego lub dostępu do szkoleń. Przy czym nie muszą to być jedynie podmioty publiczne ale również organizacje pozarządowe np. fundacje, stowarzyszenia. Oznacza to, że zakresie podmiotów upoważnionych poza szkołami, bibliotekami, archiwami, znajdzie się również cały segment NGO działający na rzecz osób z niepełnosprawnością w zakresie wzroku.

Dyrektywa dla swojej skuteczności wymaga implementacji do krajowych porządków prawnych. Państwa członkowskie mają czas na implementację do dnia 11 października 2018 r.

Rozporządzenie 2017/1563 stanowi natomiast uzupełnienie wcześniej omówionej dyrektywy, wprowadzając zasadę, że kopie utworów chronionych wykonane w dostępnych formatach (np. alfabet Braille’a), będą mogły być legalnie przekazywane transgranicznie bezpośrednio pomiędzy osobami niewidomymi i słabowidzącymi oraz pomiędzy podmiotami upoważnionymi. Zakres rozporządzenia obejmuje przekazywanie kopii utworów pomiędzy wszystkimi państwami które są sygnatariuszami Traktatu z Marrakeszu. Rozporządzenie to będzie skuteczne od 12 października 2018 r.

adwokat Marcin Kotowski

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1563[1]